Sug`urtaning vujudga kelishi va uning risk transferining rivojlanib borish bosqichlari

II bob. Mamlakat tarmoqlari va sohalarida sug`urta munosabatlari hamda sug`urtaning guruhlanishi
2.1. O`zbekiston respublikasida sug'urta xizmatlari rivojlanishining asosiy yo'nalishlari va istiqbollari
O'zbekiston sug'urta bozorini, rivojlangan davlatlar miqyosiga chiqarish uchun sug'urta tizimini davlat tomonidan tartibga solish lozim. Ushbu masalani yechish uchun sug'urta tizimining quyidagi jihatlariga e'tibomi qaratsak maqsadga muvofiq bo'lar edi:
- to'lovlaming yangi integratsiya vositalarini yuqori sur’atlar bilan shakllantiradigan sug'urta operatsiyalarini kompyuterlashtirishning texnologik inqilobiga bog'liq. Bu jarayonlar talaygina moliyaviy xarajatlar talab qiladi, sug'urta ishi qimmatlashadi, biroq uning samaradorligi va tezkorligi oshadi, bu esa xarajatlar o'sishini qoplavdi;
- sug'urta ishida o'sib borayotgan raqobat sug'urta kompaniyalaming qo'shilib ketishiga yoki qayta sug'uitalashni rivojlantirishga olib keladi. bu esa sarmoyalar bozorida va iqtisodning investitsiyalar sohasida yangi sharoitlami vujudga keltiradi. Bu hodisa respublika sug'urta xizmati bozorida anchagina raqobatbardosh va samarali bo'lgan xorijiy kompaniyalaming paydo bo'lishiga ham yordam beradi;
- bu ananaviy sug'urta xizmatlari bozoriga tobora sh&xdam odimlar bilan kirib kelayotgan sug'urtadan tashqari tuzilmalar bilan raqobatning kuchayishi. Ya'ni Statistik ma’lumotlar asosida mualliflar tomonidan tayyorlandi. fuqarolarga xizmat ko'rsatishda turli xil tijorat tuzilmalari faolivat ko'rsata boshlaydilar; sug'urta ishlariga bu xizmatlaming ko‘p sonli istcmolchilari ta’siri ortadi. Iste’molchi operatsiyalaming tezligi va sifati, hisob-kitoblarning qulayligi (ayniqsa, sug'urta to'lovlami olish va qoplamalarini to`plashni) mijozlarning extiyojlariga diqqat-e'tibor qaratilishiga nisbatan, sug‘urta kompaniyalariga nisbatan tobora qattiq talablar kuchaya boshlanadi. Sug'urta tizimi hozir hal qilinishi qiyin bo'lgan dilemmaning keskinlashuv sharoitida turubdiki, unda sug'urtalanuvchilardan qo'yilmalar (sug'urta pullari)ni jalb qilishda sug'urtalovchilar ekspansiyasi va mijozlami zararlardan kafolatlash o'rtasida asosiy muvozanatsizlik mavjud.
Kafolatlashning sifati tezkorligi va qulayligi moliya institutlariga qo'shimcha qo'yilmalami jalb qilish imkonini beradi. Qo'yilmalar faoliyatining mijozlar tomonidan boshqarilmasligi esa. sug'urta kompaniyalariga bu qo'yilmalardan foydalanishda keng imkon yaratib beradi. Bu ikki omilning o'zaro uvg'unligi kreditlash hajmlarining o'sishi uchun sharoit yaratadi. Biroq, bu boshqarilmaslik g'oyasini kuchayishi bilan xavf-xatar va kompensatsiya o'rtasidagi muvozanatsizlik ortadi. SHuning uchun ham sug'urta tizimini rivojlantirish va boshqarishga nisbatan samarali siyosat olib borish zarur. Eng kichik sug'urta tashkilotlaridan to yirik davlat aksiyadorlik sug'urta kompaniyalariga. sug'urta bozorining barcha subyektlari o'zaro faoliyat ko'rsatishi va o'zaro bir birini to'ldirib turishini ta'minlaydigan sug'urta ishini ma’lum bir ko'rinishda birlashtirish talab etiladi. Bizning yirik sug'urta kompaniyalarimiz o‘z sug'urta ishlari chegarasidan tashqariga chiqishi va iqtisodga axborot xizmati ko'rsatishi, sug'urta xizmatchilari mahorat darajasini konsalting xizmatlari ko'rsatish evaziga oshishi kompleks ahamivat kasb etishi kerak. Biroq yuzaga keladigan qaltis holatlar ishonchsiz va samarasiz boshqariladigan sug'urta kompaniyalariga nisbatan ma'lum bir darajada tozalovchi tadbir boiib hisoblanadi. Xalqaro andozalar talablariga javob bermaydigan sug'urta kompaniyalari mavjudligini inobatga olib, ulami mustahkamlash bo'yicha jiddiy ishlami amalga oshirish kerak. Sug'urta ishida xalqaro andozalarga erishish bo'yicha ishni. mamlakatning milliy manfaatlarini hisobga olgan holda, sof nuqtai-nazardan kelib chiqqan holda amalga oshirish kerak. Xalqaro andozalarga mos keluvchi kompaniyalar tuzish dasturi ikki asosiy qismdan tashkil topishi mumkin: Xalqaro andozalarga mos keluvchi kompaniyalar sifatida malaka berilgan sug'urta kompaniyalari tomonidan rioya qilinishi kerak bo'lgan talablar va imtiyozlar majmuidir. Xalqaro darajadagi sug'urta kompaniyalariga bo'lgan talablar quyidagilar:
-sug'urta hisob-kitoblarini ommabobligini ta’minlash; ^ sug'urtaning ishlamayotgan aktivlarini qisqartirish; sug'urta zaxiralarini ishlaydigan aktivlarga aylantirish; sug'urta turi, qo'yilmalar summasi, mijozlar toifasiga qarab zaxiralar me’yorini differensiatsiyalash; qo'yilma qoldiqlari o'zgarishlarini aniqroq ilg'ash imkonini beradigan zaxira hisob raqamlarini tez-tez tartibga solib turish;
-sug'urtalash xavf-xatarlarini to'g'ri baholash layoqati;
-sug'urta xizmati ko'rsatishda "zichlik me'yori" ni jahon andozalari darajasida ta'minlash; sug'urta sannoyasini yo'qotish xavf-xatarisiz mijozlar mablag'lari hisobidan portlelli investitsiyalami keng tarqatish;
^ sug'urta kompaniyalarining bozor axloqi taktikasida o'rinlaming ko'prog'ini ishonchli moliva vositalaridan fovdalanishga berilishi;
xorijda sug'urta kompaniyalari tarmog'ining mavjudligi:
^ sug'urtada tashqi xavf xatardan himoya qilishning qo'shimcha mexanizmlarini ishlab chiqish lozim;
^ asosiy diqqat-e'tibor xizmat ko'rsatish sifatini oshirishga, sug'urta mahsulotlarining turli tumanliligiga (sug'urta bozoriga xizmat ko'rsatuvchi xizmatlami va halol reklamani rivojlantirishga qaratish kerak);
^ sug'urta kompaniyalari, o'zlarining katta kichikligi, joylashgan o'mi, xodimlaming malakasi, mijozlaming tarkibi, sug'urta turiga va boshqalarga qarab operatsiyalami bajarishga ixtisoslashishlari kerak; Ko'pchilik muammolar boshqaruv sifatiga - sug'urta menejmentiga, tashkilot tuzilmasiga, molivaviy oqimga. hisob-kitobga. iqtisod tahliliga. biznes rejalashtirishga va shuningdek xodimlar malakasiga chambarchas bog'liqdir. Sug'urta tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot o‘zida sug'urta operatsiyalari, xizmatlari va ishlarini aks ettiradi. Sug'urta mahsulotlarini sotishdagi strategik yo'nalish. sug'urta taraqqiyotini muhim muammosi bo'lib hisoblandi. Umumiy ma’nodagi ularning funksional obyekt yo'nalishli,asosiy maqsadi bir guruh sug'urta kompaniyalari mahsulotlarini sotish vo'li bilan yoki mijozlar ma'lum guruhining alohida sug'urta mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish vo'li bilan daromad olishdan iborat sug'urta komnapiyalarga ajratish mumkin. Sug'urta xavf-xatari sug'urta taraqqiyotini belgilaydigan kuchli omillar qatoriga kiradi, xavf-xatarlami oldini olish va tmi boshqarish sug'urta kompaniyalarining yuragi bo'lib hisoblanadi.
Sug'urta uchun eng katta xavf-xatar bu salbiy og'ishlar, ya'ni yo'qotish tavakkalidir. Xavf-xatarlarning barcha turi sug'urta mahsulotlarining mol qiymati xususiyatiga ta’sir ko'rsatadi. Sug'urta kompaniyalarining nazarida "xavf-xatarlami oldini olish chora tadbirlarr uchun ma'lum miqdorda doimiy ravishda mablag'lar sarflash chetda qolmasligi kerak. Sug'urtaning umumiy jihatlari quyidagilardan iborat: v' bir tomondan molivaviy xizmat ko'rsatish vo'li bilan savdo-sotiq ishini amalga oshirishga o'xshaydi;
ikkinchi tomondan, u shartnomaviy munosabat hisoblanib, shu munosabat yordamida tomonlardan biri o'ziga yetkazilgan zarar uchun shartnomaga ko'ra haq undirib oladi; Sug'urta o'z mohiyati jihatidan:
^ sug'urta faoliyatning alohida sohasi bo'lib, uning ishi banklarda olib boriladigan ishga o'xshaydi;
sug'urta ijtimoiy psixologivaga ham bog'liq; sug'urta faoliyati maxsus qonunlar vositasida belgilab qo'yiladi;
sug`urta jarayonlari, odatda aksiyadorlik kompaniyalari tomonidan amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda sug‘urta qildiruvchilaming huquqlari va qonuniv manf'aatlari fuqarolik to'g‘risidagi qonun hujjatlarining normalari bilan himovalangan bo’lib, bunda nizolar yuzaga kelgan hollarda ular Davlat nazorati va fuqarolik sudi organlariga ha! etish uchun o’tkaziladi. To`lovga qodir bo`lmagan sug`urta tashkilotlarining mijozlariga sug’urta to‘lovIarini amalga oshirish uchun sug’urta turlari bo’yicha kafolatlovchi jamg‘armalar tizimini yaratish iste'molchilar huquqlarini himoya qilishning samarali mexanizmlaridan biri hisoblanadi.
Kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirishning yetarlicha rivojlangan tizimi mavjud emasligi, ko‘rsatilayotgan sug’urta xizmatlarining sifatida o‘z aksini topadi. Gumanitar yo‘nalishdagi oliy va o’rta maxsus ta'lim muassasalarida sug'urta tashkilotlari uchun kadrlar tayyorlash tizimini shakllantirish zarur. Bunda o‘quv muassasalarining malakali professor-o’qituvchilar tarkibini shakllantirishga alohida e'tibor qaratilishi kerak. Ushbu maqsadda sug’urta mavzusi bo‘yicha ilmiy-amaliy konferensiyalami, sotsiologik tadqiqotlami. dissertatsiya ishlarini tayy'orlashni tashkil etish zarur. Kadrlar tayyorlash va sugmrtalovchilar malakasini oshirish sifati sug'urta nazariyasi amaliyotini ochib beruvchi o‘quv - uslubiy va ilmiy adabiyotlaming yaratilishi bilan chambarchas bog`liq.
Sug‘urta tashkilotlari rahbarlari va mutaxassislari malakasini oshirish bo‘yicha sug’urta faoliyatining turli masalalari yuzasidan muntazam seminarlar o‘tkazish, chet el sug'urta kompaiyalarida stajirovkalar o‘tash amaliyotini saqlab qolish va yanada rivojlantirish zarur. Yuqorida bayon etilganlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, taklif etilayotgan chora-tadbirlar milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashning ustuvor vo‘nalishlarini hisobga olgan holda o‘rta muddatli istiqbolda davlatning sug’urta sohasidagi siyosatini shakllantirish imkonini beradi. Shuningdek, ular sug‘urta himoyasining samarali tizimi bo‘yicha qator dasturlami ishlab chiqish, sug'urtaning yangi turlari, sug‘urta texnologiyalarini joriy etishni faollashtirish, sug'urta xizmatlarining sifatini oshirish va ko’lamini kengaytirish, sug'urta nazoratining shakllari va usullarini takomillashtirishga imkon beradi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish narzida riskni mujassam etishining asosi bu har bir mulk egasi yoxud ishlab chiqaruvchi o‘z moddiy holati yaxshilanib borishidan manfaatdor ekanligida namoyon bodadi. Shuni ta’kidlash joizki, manfaatdorlar soni tasodifiy hodisalar oqibatida zarar ko‘rgan subyektlaming soniga nisbatan har doim ham ko‘p bo'lgan. Bu holat esa, o‘z navbatida tasodifiy hodisalar oqibatida ko‘rilgan zarar hajmini oldindan aniqlash, uning manfaatdor shaxslar o‘rtasida xolisona tarzdagi taqsimoti amalga oshirilishini taqozo etgan. Bunday zarurat manfaatdor subyektlar ehtimolikka ko'ra, tasodifiy tarzda ko'radigan zarar(lar)ini bartaraf etish vaqoplash xarajatlari to‘lanishini nazarda tutuvchi jamiyatlarga birlashganliklari oqibatida sug‘urtaning ilk shakli. ya'ni o‘zaro sug'urtalash yuzaga keldi. Dastlabki davrlarda. sug'urta munosabatlarida zarar(lar)ini bartaraf etish va qoplash xarajatlari to'lanishi manfaatdor subyektlar o'rtasida natural tarzda taqsimlash orqali amalga oshirilgan bo'lsa. keyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan ular ham naqd pul to`lovi shaklida amalga oshirila boshlangan. Sug'urta munosabatlarida zararlaming naqd pul to'lovi shaklida qoplanishi, eng avvalo o‘zaro sug'urtalash uchun keng imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Ta’kidlash o‘rinliki, o'zaro sug'urtalash shartlariga ko'ra, sug'urta hodisasi ro‘y berganidan so'ng, sug'urta mukofotlari sug'urta fondiga jamg'arilishi