Sulfat kislota navlari va ishlab chiqarish apparatlari materiallari

2.1.-jadval.

H2SO4· nH2O	SO3·mH2O	H2SO4,%	SO3(ozod)%	Kristallanish temperaturasi.^oC
N2SO4·4N2O	SO3·5H2O	57,6		-24,4
N2SO4·2N2O	SO3·3H2O	73,2		-39,6
N2SO4·N2O	SO3·2H2O	84,5		+8,48
H2SO4	SO3·H20	100		+10,37
H2SO4·SO3	2SO3·N2O	110,1	44,95	+35,85
H2SO4·2SO3	3SO3·H2O	113,9	62	+1,2

3.2. SULFAT KISLOTA NAVLARI XAKIDA.

YUqoridagi 2.1.-jadval va 2.1.-rasmdan ko‘rinib turibdiki, sulfat kislotaning suv bilan yoki SO₃ bilan aralashmasi kristallanish xaroratlari konsentratsiya oshishi bilan birga bir holda qonuniyat bo‘yicha o‘zgarmas ekan. Buning sabablari xozirgacha aniq emasdir. Bu savolni xal qilish biz va siz hamda kelgusi avlodlar uchun muammo bo‘lib qolmoqda. Bu esa sulfat kislota kursini muammoliy o‘qishning namunalaridan biridir. SHunday qilib kimyo sanoatida sulfat kislotaning eng past xaroratida kristallanadigan navlari ishlab chiqariladi. CHunki aks holda sulfat kislotaning kristallanish eritmalari esa xajm kengayishi bilan ketganligi uchun sulfat kislota saqlagan idish sisterna, apparat va xokozolarni chok-chokidan yorib yuborib, o‘ta xavfli sharoit vujudga keltiradi. SHunday qilib sulfat kislotasining quyidagi navlari amaliyotda ishlab chiqariladi.

Sulfat kislota navlari. 2.2.-jadval.

Kislota navi	H2SO4 %	ozod SO3	Kristallanish temperaturasi,^0C
Kamerali	65		-37
Minorali	75		-41
Kuporos moyi	93,3		-37,8
Standartli oleum	104	18,5	-17,7
YUqori %li oleum	114,6	65	0,37

Bulardan tashqari akkumulyatorli va reaktiv sulfat kislotalari ham ishlab chiqariladi. Reaktiv sulfat kislotasi 3-xil navi toza, taxlil uchun tozalari kimyoviy toza.

Bulardan eng tozasi - kimyoviy toza navidir.


II.3. SULFAT KISLOTA ISHLAB CHIKARISHDA KULLANADIGAN MATERIALLAR.

Sulfat kislotasi qanday konsentratsiyaga ega bo‘lishidan qat’iy nazar, qora metallarga yoki ularning qotishmalariga: masalan-oddiy po‘lat va cho‘yanga ta’sir qilganda, ular tarkibidagi temir bilan reaksiyaga kirishib, temir sulfat tuzi va vodorod ajralib chikadi, chunki temir elementi Beketov katoridagi vodoroddan oldin turgani uchun:

Fe + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂ + Q₁₈ (2.1.)
Bundan kurinib turibdiki, sulfat kislotasi temir bilan uchrashgan zaxotiyoq, uni tusatdan korroziyalab, temir sulfat tuzini hosil qiladi. Ammo, korroziya jarayoni keyinchalik ham davom qiladimi-yo‘kmi, bu sulfat kislotasining konsentratsiyasiga va unda hosil bo‘lgan temir sulfat tuzining erish qobiliyatlariga bog‘liqdir. Ma’lumki, temir sulfat tuzi kuchli sulfat kislotasida deyarli erimaydi. Bu xususiyat juda katta ahamiyatga egadir. CHunki bu vaqtda hosil bo‘lgan temir sulfat tuzi idishning ichki qismga yupqa qatlam sifatida yopishgan holda qolib, sulfat kislotasining molekulalarini idish devoriga utkazmay, idishni keyinchalik korroziyasidan saqlab qoladi.
Agarda kuchsiz sulfat kislotasi bo‘lsa, bunday holat ro‘y bermaydi, chunki kuchsiz sulfat kislotasida temir sulfat yaxshi eriydi va korroziya tez amalga oshiriladi. Umuman, oddiy po‘lat va cho‘yan temir bilan uglerodning qotishmasidan iborat. Agarda uglerodning miqdori 2,8% gacha bo‘lsa, bunday qotishma oddiy po‘lat deyiladi. Agarda uglerodni miqdori 2,8- 6,8% gacha bo‘lsa bu cho‘yan deyiladi. Agarda kislotaning konsentratsiyasi o‘zgaruvchan bo‘lsa, yuqori legirlangan, zanglamaydigan po‘lat ishlatiladi. Masalan: X18N9T, X18N10T, bu erda xrom 18%, nikel 10%, titan 1%gacha bo‘lib, uglerodning miqdori 0,1% gacha bo‘lib, har qanday po‘lat tarkibida mingdan bir foiz aniqligicha fosfor, kremniy, oltingugurt va qolgani temir buladi. Agarda sulfat kilotasining konsentratsiyasi past bo‘lsa, qo‘rg‘oshindan yasalgan idishlar ishlatiladi, chunki bu vaqtda qo‘rg‘oshin bilan sulfat kislota reaksiyaga kirishib:
Pb + H₂ SO₄ = PbSO₄ + H₂ + Q₁₉ (2.2.)
hosil qiladi, ya’ni qo‘rg‘oshin sulfati kuchsiz kislotada yomon erib, kuchlisida yaxshi eriydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, birigina sulfat kislotasi o‘zining konsentratsiyasiga qarab, qora metallarga nisbatan xar xil sifat namoyon etar ekan: ya’ni quyuq bo‘lsa korroziyalanmaydi, suyuq bo‘lsa temir va ularni qotishmalarini korroziyalaydi. Bu esa filosofiyaning «Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga ta’siri» qonuniga misol bo‘la oladi. Zanglamaydigan po‘latlar hozirgi kunda anchagina qimmat turganligi bilan o‘zgaruvchi konsentratsiyali muxitda, amaliyotda, nisbatan arzon bo‘lgan oddiy po‘latlar ishlatilib, uning sirtini esa kislotaga chidamli xar xil koplamalar bilan qoplanadi. Bular asosan ikki xil: noorganik va organik qoplamalar. Noorganik qoplamalar ham ikki xil bo‘ladi.
1.Tabiiy qoplamalar - bazalt, kvarsit, talk, asbest, beshtaunit kabi tarkibi silikat tuzlardan tarkib topgan moddalar ishlatiladi.
2.Sun’iy qoplamalari - keramika, fosfor, emal va fayans qoplamalari kiradi.
Organik qoplamalari barcha plastmassa maxsulotlari, ya’ni polietilen, polivinil xlorid, antegmit va xokazolar kiradi; ularning yaxshi ishlashi uchun kislota kuchli konsentratsiyasiga ega bo‘lsa, xarorat unchalik yuqori bo‘lmasligi kerak (45-50^o S). Agarda kuchsiz kislota bo‘lsa, xarorat 150^o S gacha ruxsat etiladi.
CHo‘yan idishlar yuqori konsentratsiyalangan sulfat kislota sharoitida bemalol chidashi mumkin. Kuruq o‘choq gazi ichi qoplanmagan, oddiy po‘latdan yasalgan gaz quvirlarida bemalol ishlatilishi mumkindir, chunki namlik bo‘lmasa bunday qora metall korroziyaga uchramaydi.