Sutemizuvchilar (Mammalia) sinfining sistematikasi

Sutemizuvchilar (Mammalia) sinfining sistematikasi

Muhammadiyev Asilbek Umar o’g’li

Sutemizuvchilarning 6495 ta turi mavjud boʻlib, ularning oʻziga xos xususiyatlariga koʻra 125 oila va 28 ta turkumga boʻlingan.
Sut emizuvchilarning tashqi koʻrinishi va oʻlchami har xil. Pakana oq tishlining (hasharotxoʻrlardan) uzunligi 4 sm, vazni 1,2 g kelsa, quruklikda yashovchi eng yirik hayvon — afrika filining balandligi 4,5 m, vazni 7,5 t ga yaqin. Hozirgi hayvonlar orasida eng yirigi koʻk kitning uzunligi 33 m, vazni 150 t. Sut emizuvchilar boʻyin umurtqalarining 7 ta boʻlishi, tishlarining har xil tuzilganligi, ular chuqurchalar (alveolalar)da joylashganligi, pastki jagʻi faqat tish suyaklaridan iboratligi, oʻrta qulogʻi boʻshligʻida 3 ta eshitish suyakchasining va soʻlagida kraxmalni parchalovchi ferment borligi bilan boshqa umurtqalilardan farq qiladi.

Monotremata (masalan: platypus va echidnas).

• Monotremata (masalan: platypus va echidnas).

Sutemizuvchilar sinflari
Sutemizuvchilar bir sinfga mansub bo’lsa-da, ularni uchta asosiy toifaga bo’lish mumkin: Prototeriya , Metateriya va Evteriya , ularning har biri turli tartiblarga bo’lingan.
Prototeriya
Prototeriya faqat bitta tartibni o’z ichiga oladi:

Dasyuromorphia (masalan: quolls va dunnarts).

Dasyuromorphia (masalan: quolls va dunnarts).

Peramelemorfiya (masalan: bandikotlar).

Diprotodontiya (masalan: kenguru va koalalar).

Notoryctemorphia (masalan: marsupial mollar)

Didelfimorfiya (misol: opossums).

Paucituberculata (masalan: shrew opossum).

• Mikrobioteriya (masalan: Monito del Monte)

Metateriya (Metatheria)

Artiodaktillar (masalan: begemotlar, tuyalar, buklar, kiyiklar va bizon).

Artiodaktillar (masalan: begemotlar, tuyalar, buklar, kiyiklar va bizon).

Yirtqich hayvonlar (masalan: itlar, mushuklar, ayiqlar, yenotlar va muhrlar).

Cetacea (masalan: delfinlar, cho’chqalar va kitlar).

Chiroptera (misol: yarasalar).

Dermoptera (masalan: kolugos).

Hyracoidea (masalan: hyraxes).

Lagomorpha (masalan: quyonlar, quyonlar va pikalar).

Perissodactyla (masalan: otlar, karkidonlar va zebralar).

Pholidota (masalan: pangolinlar).

Primatlar (masalan: marmosetlar, maymunlar, maymunlar, lemurlar va odamlar).

Rodentia (masalan: qunduzlar, sichqonlar, sincaplar va chipmunklar).

Skandentiya (masalan: daraxt shrews).

Sireniya (masalan: dugonglar va manatees).

Tubulidentata (misol: aardvarks).

• Xenartha (yalqovlar, armadillolar, haqiqiy chumolixo’rlar).

Evteriya (Eutheria)
Sutemizuvchilarda ko’payish
Sutemizuvchilar ko’payishiga qarab uchta asosiy guruhga bo’linadi:
• monotremlar
• marsupiallar
• platsenta sutemizuvchilar.
Monotremlar
Avstraliyadagi o’rdakburun (platypus) va tikanli chumolixo’r (echidna) faqat ikkita tirik monotremdir.
Ichki urug’lantirilgan tuxumdon (qattiq qobiqli amniotik tuxum qo’yadi)
Qizig’i shundaki, platypusning haqiqiy oshqozoni yo’q va ovqatni qizilo’ngachning kengaygan joyida hazm qiladi.
Monotremlar
Marsupiallar
Marsupiallarda urug’lantirilgan embrion-
larni implantatsiya qilish uchun bachadon
devori farqlanmaydi. Rivojlanayotgan
homila ovqatlanish uchun qin orqali
ko’kraklarga o’tadi va u to’liq rivojlan-
maguncha “Marsupium” deb nomlangan
sumkada yashaydi.
Marsupium bitta bo’lishi mumkin (kengurularda ko’rinadiganlar kabi) yoki bo’linmali (har bir bo’limda so’rg’ichlari bo’lgan cho’tkasimon dumli dumlilar kabi). Turli hayvonlarda nasl turli davrlarda, masalan, kengurularda o’n oy, koalalarda sakkiz oy va Shimoliy Amerikada o’n uchdan o’n to’rt haftagacha olib boriladi.
Plasental sutemizuvchilar
Plasenta – onadan rivojlanayotgan naslga ozuqa moddalari almashinuviga yordam beradigan organ.
Platsentaning mavjudligi tufayli uzoqroq homiladorlik mumkin. Uzunroq homiladorlik vaqti – miya/asab tizimining rivojlanishi uchun ko’proq energiya sarflanadi. Ushbu rivojlanish natijasida platsenta sutemizuvchilari tana vazniga nisbatan eng katta miyaga ega.Uzoq muddatli homiladorlikdan keyin ham miya rivojlanishi ota ona nazorati ostida davom etadi. Kattaroq miya ko’plab sutemizuvchilarda ijtimoiy rivojlanish va muloqotga olib keldi.
E’tiboringiz uchun
rahmat