Suv resurslari va ulardan foydalanish. Tuproqdagi suvning shakllari Dexqonchilik yerlarini sugorish

Mavzu: Sug’orish va suv resurslarini muhofaza qilish
Reja:

1. 
   Suv resurslari va ulardan foydalanish.
   
2. 
   Tuproqdagi suvning shakllari
   
3. 
   Dexqonchilik yerlarini sugorish.
   
4. 
   Sug’orish usullari
   
5. 
   Suv resurslarni muhofaza kilish.
   

Yer kurrasidagi suvlardan iborat bo’lgan qobiq gidrosfera deb ataladi va unga sayyoramizdagi hamma suvlar - okean, dengiz, ko’l, jar, muz, botqoqlik va 5 km chukurlikkacha bo’lgan yer osti suvlari kiradi.

Yer yuzidagi suv miqdorining 93,96 % sho’r okean va dengiz suvlari, 4,12 % ini yer osti suvlari, 1,65 % ini muzliklardagi suvlar, 0,026 % ni ko’l suvlari, 0,0001 % ni chuchuk daryo suvlari tashkil etadi xolos.

Xalq xo’jaligining turli sohalari, o’simliklar, qishloq xo’jalik ekinlari va umuman insoniyat uchun zarur bulgan chuchuk suvning miqdori cheklangan bo’lib, 84 million 927,2 ming km³ ni tashkil qiladi. Bu butun gidrosferadagi umumiy suv mikdorining 6 % i demakdir. Usha chuchuk suvning 60,0 mln.km³ yer osti suvlariga, 24,0 mln.km³ muz va korlarga, 750 ming km³ ko’llarga, 75 ming km ³ tuproqdagi suvlarga, faqat 1,2 ming km³ esa chuchuk daryo suvlariga to’g’ri keladi. Dunyodagi barcha daryolar bir yilda okeanlarga 45 ming km³ suv olib keladi.

Gidrosferadagi suv doimo harakat qilib, bir holatdan ikkinchi holatga o’tib aylanib yuradi. Quyosh nurining ta’sirida yer yuzasidan har yili 520 ming km³ suv bug’lari atmosferaga ko’tariladi va to’yinib, konlensasiyalashib, 520 ming km³ suv yog’in tariqasida yana yer yuzasiga qaytib tushadi.

Yer yuzasiga qaytib tushgan suvni (520 ming km³) bir qismi, yana bug’ga aylanadi, bir qismi yerga shimilib, grunt suvini hosil qiladi, bir qismi esa daryolar orqali dengiz, okeanlarga quyiladi. Yerga shimilgan suv ma’lum vaqtdan so’ng yana bug’ga aylanadi.

Suv – yer kurrasida organizmning yashashi uchun zarur bo’lgan eng muhim mineral hisoblanib, organizmdagi butun jarayonlar suv muxitida sodir bo’ladi. O’simlik va hayvonlar organizmida suvning miqdori 50-98 % gacha bo’ladi. Go’sht tarkibida suv 50 % bulsa, sutda 87-89 %, sabzavotda esa 80-95 % ga yetadi. suv inson organizmi uchun zarur. Chunki inson vaznining 70 % suvdan iborat.

Suv ayniqsa qishloq xo’jaligi uchun zarur. Chunki 1 t. bugdoy yetishtirish uchun 3 mln.l., 1 t sholi yetishtirish uchun 20 mln.l. 1 gektar paxta uchun esa 12-20 ming.m³ suv sarflanadi.

Hayotning eng muhim shartlaridan biri bo’lgan suv o’simliklar uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tuproqda va o’bo’ladigan kimyoviy va bioqimeviy jarayonlar suvli muhitda kechadi. O’simlik suv bilan yetarli taminlangandagina uning o’sishi, rivojlanishi va barcha fiziologik jarayonlar normal o’tadi. Urug’ bo’rtishidan boshlab, to hosil pishguncha o’simliklarga suv kerak bo’ladi.

1-jadval

Urug’larning unib chiqishi uchun zarur bo’lgan suv miqdori

(urug’ massasiga nisbatan % hisobida, Ergashov 2000 )

Yekinlar urug’i	Talab etiladigan suv miqdori	Yekinlar urug’i	Talab etiladigan suv miqdori
Tariq Makkajo’xori Bug’doy Arpa Beda Javdar	25,0 44,0 45,0 48,2 56,3 57,5	Suli Chigit Zig’ir Ko’k nuxat Qizil sebarga Qand lavlagi	58,9 60,0 100,0 106,8 117,3 120,3

o’simliklar tarkibida 80-90% gacha suv bo’ladi. O’suv davrida o’simliklar bu suvning asosiy qismini bug’lantirib yuboradi. Kuzatishlarga qaraganda, o’simliklar o’zlashtirib olgan suvni 0,01-0,03 % ni o’z organizmining shakllanishi uchun sarflaydi.

Suv, o’simliklarni o’suv davrida ularning rivojlanishi va hosil to’plashini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Barcha qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosilni, ular yetarli miqdorda suv bilan taminlangandagina olish mumkin. O’simliklarning suvga bo’lgan talabi ularning rivojlanish davrlariga qarab turlicha bo’ladi. Masalan, kuzgi bug’doy nay chiqarish va boshoqlash davrida, makkajo’xori gullash va donini sut pishish davrida, kartoshka gullash va hosil tugish davrida, kungaboqar gullash va savatcha hosil qilish fazasida, g’o’za gullash va meva tugish davrida suvni ko’p talab qiladi. Ko’p yillik ekinlar esa suvga yanada talabchan bo’ladi.

O’simliklar ildizi yordamida tuproqdagi namni o’zlashtirib, uni organizmi orqali atmosferaga bug’latib turishi esa transpirasiya, 1gr quruq moddalar hosil qilishi uchun sarflangan suv miqdoriga transpirasiya koyeffisiyenti deyiladi. ( -jadval)

2-jadval

O’simliklar turiga qarab transpirasiya koyeffisiyenti

(prof. A.A.Cherkasov ma’lumoti)

Yekinlar	Transpirasiya koyeffisiyenti	Yekinlar	Transpirasiya koyeffisiyenti
Bug’doy Javdar Arpa Suli Tariq Makkajo’xori Jo’xori Sholi Ko’k nuxat G’o’za	271-639 431-634 404-664 423-876 177-367 239-495 239-393 395-811 563-747 368-650	Kungaboqar Kartoshka Karam Tarvuz Qovun Qovoq Bodring Pomidor Sebarga Beda	490-577 285-575 250-600 577-600 597-621 685-831 713 500-650 300-731 568-1068

G’o’za o’suv davrida juda ko’p suv sarflaydi. Chunonchi, chinbarg chiqargan davrida bir gektar yerdagi g’o’za sutkasiga 10-12 m³ , shonalash davrida 30-50 m³ , gullash va meva tugish davrida eng ko’p 80-120 m³ , ko’saklar ochilishi davrida esa 30-40 m³ suv sarflaydi. Bir gektar paxta maydonidan o’suv davrida 5000-8000 m³ suv sarflanadi.

O’simliklar suvga bo’lgan munosabatiga qarab kserofit, mezofit, gigrofit va gidrofit guruhlarga bo’linadi.