Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi sistematikasi kelib chiqishi Dumlilar oyoqsizlar dumsizlarturkumi asosiy oilalari va ularga mansubturlar Suvda va quruqliqda yashovchilar

Qushlarning amaliy ahamiyati Parandalar

Qushlarning kelib chiqishi to'g 'risida masala u m um an hal qilingan 

bo'lsa-da, lekin ularning yaqin ajdodlari hozirgacha topilgan etnas. 
Qushlarning ajdodlari qadimgi kaltakesakchanoqli sudralib yuruvchilar- 
arxozavrlardan kelib chiqqanligi hech kimda shubha tu g ‘dirmaydi. 
Qushlar mezozoy erasining uchlamchi va yura davrlarida vujudga kelgan 
bo'lib, ular qadimgi sudralib yuruvchilarning daraxtlarda hayot ke- 
chirishga moslashgan psevdozuxiyalar (Pseudosuchia) yoki tekodontlarga 
(Tecodontia) yaqin turadi. M a ’lumki, psevdozuxiyalardan dinozavr- 
lar, timsohlar va boshqa sudralib yuruvchilarning vakillari ham kelib 
chiqqan.
Psevdozuxiyalarning ornitozuxiyalar (Ornitosuchus) degan vakillari 
morfologik jihatdan, ayniqsa qushlarga o'xshab orqa oyoqlari bilan 
yurgan, dumi uzun bo'lgan, oyoqlari esa oziq tutishga xizmat qilgan. 
Ular daraxtlarga o'rm alab chiqa olgan, bunda orqa oyoqlariga tayanib, 
oldingi oyoqlaridagi barmoqlari bilan shoxlarni ushlagan. Keyinchalik 
ular bir shoxdan ikkiitchi shoxga sakray olgan. Oldingi oyoqlari ustida 
joylashgan shox tangachalari uzaygan va asta-sekin pat-parlar paydo 
bo'la boshlagan, chunki og'ir tangacha ularni havoda uchishiga yoki 
sakrashga halaqit bergan. Pat va parlar bu qushlar uchun nafaqat 
uchishga yordam beradigan organ, balki termoizolyatsiya vazifasini ham 
bajaradi, ya'ni qushlarning issiqqonli bo'lishida muhim ahamiyatga ega.
Qushlarning hozirgi turlaridan Janubiy Amerikada yashovchi goatsin 
misolida qush qanotini qanday paydo bo'lganligini tu shunib olish 
mumkin. Ular, aw alo. daraxtga barmoqli qanoti bilan chiqqan. Dastav- 
val ularning qanotida va dum ida patlar hosil bo'lib, keyin butun tanasida 
pat va parlar paydo bo'lgan. Goatsin jo'ja ochuvchi qush bo'lib, uyasini 
daraxtga ko'yadi. Jo'jalarining tuzilishi daraxtda yashashga moslashgan. 
oldingi oyog'i — qanotida tirnoqlari bo'lib, daraxtda harakatlanishga 
imkoniyat tug'diradi. Paleontologik tekshirishlar natijasida ayrim qazilma 
hayvonlarning iz qoldiqlari topilganki, ularni o'rganish natijasida qushlar 
bilan sudralib yuruvchilar o'rtasidagi oraliq hayvonlar ekanligi aniqlan­
gan. Bunday iz qoldiqlari 1861 — 1877- yillarda Germaniyada (Bavariya- 
da) topilgan, ya’ni yer po'stlog'ining yura qatlamlaridan n o n ia ’lum 
m av jud odn in g toshga aylangan 5 ta skelet suyaklari, y o n id a esa 
patlarining izlari topilgan. Shu topilmalar asosida olimlar ularning taxmi- 
niy qiyofasini tiklaganlar va arxeopteriks (Archaeopteryx lithographica)

374

deb nomlaganlar. Arxeopteriks dastlabki qush demakdir. Arxeopteriks 

shubhasiz qush b o ‘lgan. U ning hajmi hakkadek bo'lib, gavdasi pat- 
parlar bilan qoplangan, oldingi oyoqlari o'zgarib qanotga aylangan. 
Arxeopteriksning kurak suyagi qilichsimon bo'lgan. O 'm rov suyaklari 
qo'shilib ayri suyak hosil qilgan. Orqa oyoqlari qushlarnikiga o'xshab 4 
barmoqli, uchtasi oldinga va bittasi orqaga qaragan. Paining bo'lishi, 
tana haroratining yuqori bo'lganligidan dalolat beradi (163-rasm).