Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi sistematikasi kelib chiqishi Dumlilar oyoqsizlar dumsizlarturkumi asosiy oilalari va ularga mansubturlar Suvda va quruqliqda yashovchilar

163-rasm. Arxeopteriks:
I — skeleti va pat l ar i ni ng izi; II — q u s h n i n g g i pot e t i k ajdodi.
Taxminlarga ko'ra bu qushlar o 'rm o n d a yashab, daraxt mevalari 
bilan oziqlangan. Ularning jag'ida tishlari rivojlangan. Arxeopteriksda 
reptiliyalar uchun xos bir qancha belgilar bo'lgan. Masalan: dumi sudralib 
yuruvchilarnikidek uzun 20 ta amfitsel tipdagi umurtqalari bo'lgan.
Ularning ko'krak umurtqalari bir-biriga qo'shilm ay qolgan, to'sh 
suyagida ko'krak toj suyagi taraqqiy etmagan. Suyaklari pnevmatik 
em as, qovu rg 'alari bitta bosh ch ali b o 'lg an . Bosh skeleti sudralib 
yuruvchilarning bosh skeletiga o'xshash, lekin suyaklari yupqalashgan, 
ko'z kosasi yiriklashgan.
Arxeopterikslar 150 mln yil ilgari yashagan. Arxeopteriks qadimgi 
qushlarning primitiv yon shoxchasi bo'lgan.
Birlamchi qushlardan hozirgi qushlar kelib chiqqan. Ammo birlamchi 
qushlar bilan hozirgi uchuvchi qushlar o'rtasidagi bog'lovchi vakillari

375

to'liq aniqlanmagan. Keyingi yillarda ham olimlar tom on idan hayvon­

larning bir q a to r qazilma suyaklari topilgan. U la r arxeopterikslar 
avlodiniki bo ‘lsa kerak. Arxeopteriksning k o‘plab qadimgi turlari yaqin 
vaqtlardagina yo'qolib ketgan. Masalan: 500 yil ilgari Yangi Zelandiyada 
M oa degan qush yashagan. U Afrika tuyaqushlaridan ikki m arta katta 
bo'lgan. Uning terisi va skeleti hozirgacha saqlangan. XVII asr boshlarida 
juda yirik Dodo degan qush Mavrikiya orolida yashaganligi aniqlangan. 
Bu qush yirik bo'lganligidan uc h a olmagan. Bu orolga yevropaliklar 
kelib, ularni yo'qotib yuborgan. Yevropaliklarga ulkan tuyaqushlar o'tgan 
asrdagina birinchi m arta m a ’lum bo'lgan. Uiar bu qushlarni epiornis 
deb atagan. Uning bo'yni ilonday uzun, boshi kichkina, oyoqlari yo‘g‘on, 
katta, qanotlari o'rnida esa o'smay qolgan qo'llari bo'lgan. Bu qushlarning 
bo'yi 3—5 m ga va og'irligi ho'kizdan sal yengilroq bo'lgan.
B o'r davri qatlamlaridan ham 2 ta guruhga kiruvchi qushlarning 
qazilma qoldiqlari topilgan, ular ixtiornislar (Ichthyornis) va gesperor- 
nislar (Hesperornis) deb atalgan.
Gesperornislar suv qushlari bo'lgan, qanoti bo'lmagan, ucholmagan, 
jag'larida mayda tishlari bo'lgan. T o'shida ko'krak toj suyagi yo'q, 
bosh miyasi hozirgi qushlar bosh miyasiga nisbatan kichikroq bo'lgan, 
to'rtta barmog'i ham oldinga qaragan, orqa oyoqlari yordamida suvda 
suzib hayot kechirgan (164-rasm).
Bu qush hozirgi gagaralarni eslatadi. Ular baliqlar bilan oziqlangan. 
Ixtiornislar esa yaxshi uch a olgan. Chunki ularning uzun qanotlari, 
to'sh ida ko'krak toj suyagi va jag'larida tishlari bo'lgan (165-rasm).
376