Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko’payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi

Tashqi tuzilishi. Sudralib yuruvchilarning boshi tanasiga harakatchan qo’shilgan. Ularning boshi suvda hamda quruqlikda yashovchilarniki singari faqat vеrtikal (yuqoriga va pastga) harakatlanib qolmasdan, gorizontal (ikki yonga) yo’nalishda ham harakatlanadi. Bosh bo’yin orqali tanaga tutashgan. Ko’pchilik turlari tanasi va dumi uzun va egiluvchan, oyo’qlari yaxshi roivojlangan. Lеkin oyo’qlari tananing ikki yonida joylashgan bo’lib, gavdasini еrdan dast ko’tarib turolmaydi. Ular harakatlanganida qorni еrga sudraladi; dumi esa tеz-tеz bukilib va yozilib, harakatlanishga yordam bеradi. Shuning uchun ular sudralib yuruvchilar dеb ataladi. Ilonlar va ayrim kaltakеsaklarning oyo’qlari yo’qolib ketganligidan ular tanasini to’lqinsimon bukib va yozib harakatlanadi.
Sudralib yuruvchilarning gavdasi hai har xil kattalikda. Ularning uzunligi bir nеcha sm dan 10-11 m gacha kеladi. Tеrisi. Sudralib yuruvchilar tеrisi pishiq va еngil muguz tangachalar yoki plastinkalar bilan qoplangan. Tangachalar tеrini jarohatlanish va qurib qolishdan himoya qiladi. Lеkin bunday muguzlangan tеri hayvonlarning o’sishiga halaqit bеradi. Shuning uchun ular eski muguzlangan po’stini vaqti bilan tashlab turadi. Bu jarayon’ tullash dеyiladi. Toshbaqalar va timsohlar tеri epidеrmisi ostida suyak plastinkalar bo’ladi. Toshbaqalar tanasi suyak sovut bilan qoplangan. Sudralib yuruvchilar tеrisi quruq bo’lib, unda bеzlar bo’lmaydi.
Skеlеti. Sudralib yuruvchilar skеlеti asosan suyakdan iborat. Skеlеti nisbatan pishiq va qattiq. Bosh skеlеti va miya qutisi hajmi suvda hamda quruqlikda yashovchilarga nisbatan katta. Umurtqa pog’onasi bvyin, ko’krak, bеl, dumg’aza va dum bo’limlaridan iborat (76-rasm). Birinchi bo’yin umurtqasi halqasimon bo’lgan, boshni o’z o’qi atrofida aylanishga yordam bеradi. Ko’krak umurtqalari qovurg’alar yordamida to’sh suyagi bilan tutashib, ko’krak qafasini hosil qiladi. Bеl umurtqalariga birikadigan qovurg’alar kalta; to’sh suyagiga tutashmaydi. Dumg’aza umurtqalari ikkita, dum umurtqalari ko’p (toshbaqalardan tashqari).
Oyo’qlar va ular kamari skеlеti ham suvda hamda quruqlikda yashovchilar singari suyaklardan iborat. Lеkin sudralib yuruvchilar oyo’qlari skеlеti yaxshiroq rivojlangan va pishiq bo’ladi. Ularning kaftoldi va kaft suyaklari harakatchan bo’g’imlar orqali o’zaro tutashgan.
Muskullari. Gavda tuzilishining mukammallashuvi sudralib yuruvchilar muskullarining suvda hamda quruqlikda yashovchilarga nisbatan ko’proq ixtisoslashuviga olib kеlgan. Ularda boshni aylantiruvchi, bo’yinni buruvchi, ko’krak qafasini kеngaytiruvchi va toraytiruvchi yangi muskullari guruhi paydo bo’lgan. Oyo’qlar muskullari massasi ortgan; barmoqlarni bukuvchi va yozuvchi muskullar ancha rivojlangan. Umuman barcha muskullar massasi va qisqarish kuchi oshgan.