Суюн каримов ўзбек тили функционал стилистикаси

^ Телеэшиттиришларнипг экстралингвистик
хусусиятлари. Утган асрнинг 50-йилларда ҳаётга телевидениенинг кириб келиши билан ОАВларининг ижтимоий роли яна бир поғонага кўтарилди. Ахборот узатишнинг янги воситаси кишиларнинг дунёқарашига жиддий таъсир кўрсата бошлади. Авваллари ахборот фақат ўқиш ёки эшитиш орқали олинган бўлса, энди унинг мазмунига оид воқеа-ҳодисларни бевосита кўз билан кўришнинг имконияти пайдо бўлди. Ахборот узатишнинг янги воситаси пайдо бўлиши, табиийки, унда тилдан фойдаланишнинг олдига янги талаблар қўйди. Жумладан, телеэшиттиришларнинг таъсирчанлигини ошириш мақсадида унинг муаллифларида турли вербал ва новербал методлардан фойдланиш имкониятлари пайдо бўлди.⁴⁴ Телевидение пайдо бўлгунга қадар ахборот узатиш жараёнида новербал воситаларнинг иштирок этиши амалда деярли йўқ эди. Коммуникатор томонидан қўлланган бу усуллар берилган маълумотнинг адресат томонидан ўзлаштирилишини бирмунча осонлаштирди.
Узбекистон телевидениеси эшиттиришлари кўлами ахборот, телешарҳ, телеинтервью, телерепортаж, таҳлилнома, телебаҳс, телекўприк ва турли характердаги адабий-бадиий жанрлар ҳисобига кенгайиб борди. Рекламалар эса ОАВ тизимига янгилик сифатида кириб келди. Телеэшиттиришларни такомиллаштира боришга бўлган давр талаби ўзбек тележурналистикасини
вужудга келтирди, бу жараёнида тележурналистнинг касбий маҳорати алоҳида аҳамиятга эга бўла борди.⁴⁵ Чунки,
телеэшиттиришларни олиб борувчиларнинг интиллектуал салоҳияти: эрудиция, билим даражаси, журналистик маълумоги, ҳаётий ва касбий тажрибаси, ҳатто жинси, кийиниши, кийимининг ранги, имиджи, ўзини тутиши, дадиллиги, жиддийлиги, ахборотни етказиш уқуви ва бошқа омиллар зшипиришларнинг сифатига самарали таъсир кўрсатади. Бу омиллар билан биргаликда телевидение жанрларининг табиатига мос равишда овоз эгалари ҳам танланади. Масалан, «Тахлилнома», «Ахборот», «Давр», «Ҳудуд» каби дастурлар расмий эшиттиришлар бўлганлиги сабабли, улар учун расмий ва жиддий оҳанг танланиши лозим бўлади. Ахборотнинг сифати, даражаси ва характерига боғлиқ равишда ўзига хос овоз тони («образи») шаклланади. Масалан, ижобий ахборотларда тон писбатан юқорилашади, аксинча, салбий (негатив) ахборотларни (айтайлик, бахтсиз ҳодисалар ёки кишиларнинг вафоти билан боглиқ хабарлар) беришда овоз тезлиги ва тембри пасаяди.
Шундан келиб чиқиб, эшиттиришни олиб борувчининг овозига жуда катта эмоционал вазифа юкланади. Расмий хабарлар, масалан, давлат телевидениеси ахборот дастурларини олиб бориш, Президент фармонлари, табриклари, хорижий давлат раҳбарларининг турли байрамлар муносабати билан мамлакатимиз раҳбарига йўллаган табрик телеграммалари, ҳукумат қарорлари ва бошқа ҳужжатларни ўқиш вазифаси етакчи дикторларга юклатилишининг сабаби ҳам ана шунда. Телекўрсатувларда бериладиган бошқа дастурлар бирмунча эркин бўлгани учун уларда коммуникатордан алоҳида артистизм ва журналистик маҳорат талаб этилади, нутқнинг эстетик жиҳатига эътибор кўпроқ берилади. «Узбекистон» телеканалининг «Ассалом, Узбекистон!», «Кун мавзуси», «Икки дарё оралиғида», «Тезкор хабарлар», «Саломатлик дастури», «Сизнинг адвокатингиз», «Минг бир ривоят», «Эртаклар - яхшиликка етаклар»; «Ёшлар» телеканалининг «Салом, ёшлар!», «Даврнинг боласи», «Автопатруль», «Аёлга таъзим», «Ватан меҳри»; 1ЧТТ телеканалининг «Дийдор ширин», «Яхши кайфият» каби эшиттиришларини бунга мисол тариқасида келтириш мумкин. Уларнинг ҳар бири тилдан фойдаланишда ва эшиттиришни олиб боришда ўзига хос услубга эга.
Бу ерда ҳам худди радиоэшиттиришларда бўлгани сингари адресант ва адресат - телеэшиттиришни олиб борувчи ва телетомошабин ўртасида муайян алоқа вужудга келади. Бу алоқани янада яқинлаштириш, телеэшиттиришларнинг қизиқарли бўлишини таъминлаш мақсадида ҳаракатланувчи элеменгларни йирик планда бериш, жестлар, мимикалар, кикеститикани таъкидловчи камера ракурслари ва бошқа турли восита ва усуллардан фойдаланади. Натижада телевизион коммуникация жараёнида визуал-психологик алоқа пайдо бўлади.
Телеэшиттиришларда ҳам ОАВ ларининг барчасида бўлгани сингари маълум эшиттиришни тайёрлашда иштирок этган ходимлардан профессионал билим ва лаёқат, малака ва кўникма талаб этилади. Баъзи эшиттиришнинг муаллифи кўрсатилса-да, уни тайёрлашда бир неча киши иштирок этади ва сифатнинг таъмин этилишида уларнинг ҳар бирининг ўз ҳиссаси ва ўрни бўлади. Уларнинг лоақал биронтасининг эфирга талаблар даражасида тайёргарлик кўрмаслиги, масалан, техник воситаларнинг етарли эмаслиги, техника хавфсизлигининг бузилиши, тасвир жараёнида ортиқчаликлар ёки зарур нарсанинг тасвирга олинмаслиги каби кўзга майда-чуйда кўринган нарсалар баъзан телекоммуникациянинг барбод бўлишига олиб келиши мумкин. Улар орасидан адресат фақат эшиттиришни олиб борувчига рўпара келади. Тингловчи ва томошабин билан юзма- юз келгани учун ҳам эшиттиришни олиб борувчига алоҳида масъулият юкланади. Эшиттириш қаҳрамонлари билан жонли мулоқотда бўла олиш, импровизация уқуви ва кўрсатувни, айниқса, баҳсли кўрсатувларни бошқариш маҳорати ҳамма тележурналистда ҳам бирдай бўлавермаслиги мумкин.
Тасвирий имкониятларининг кенглиги, образлилиги, эмоционал ишонтирувчанлиги туфайли бошқа ОАВларига қараганда телевидениенинг аудиовизуал тили аудиторияга таъсир кўрсатишда жуда катта устунликларга эга бўлди.
Телерадиоэшиттиришлар олдига тилнинг тўгрилиги, яъни телерадиоматериал тил қурилишининг адабий меъёрларга мувофиқ келиши, коммуникатив мақсадга мувофиқлик принципларининг сақланиши; мантиқий, лексик ва грамматик жиҳатдан аниқ ифодалашга асосланган тил формулаларини қабул қилишнинг адъекватлиги сингари талаблар қўйилади. Сўз қўллашдаги аниқлик, ўйлаб қўллаш ва структурал ёрқинлик, кодификациялашган замонавий лексик элементларидан фойдаланиш талаби радио ва телевидениенинг оммавий коммуникацияга мўлжалланганлиги билан изоҳланади. Радио- ва тележурналистнинг нутқи огзаки шаклда амалга оширилгани учун аниқлик асосий ўринда туради. Тилнинг аниқлиги эса олиб борувчи томонидан тежамкорликка, лўндаликка, тезкорликка имтилишдир. Эшиттиришни олиб борувчи микрофон олдида ўчини эркин тутиши, импровизацияга ҳамиша руҳан тайёр бўлиши лозим. Муваффақият гаровларидан бири эса адресатга пнсбатан самимийлик ва ҳурматдир.
Гелерадиоэшиттиришлар олдида турган асосий вазифани - халқни жамият ҳаётидаги ижтимоий-сиёсий воқеалардан хабардор қилиб туриш, унинг маънавий-маърифий дунёқарашини юксалтириш эканлиги, айни пайтда, бу эшиттиришлар нутқи ўзбек нутқи маданиятининг намунаси бўлиши лозимлигини ҳам англатади. Шунинг учун ҳам айрим эшиттиришни олиб борувчиларнинг дегимиз келади, деймиз, тилаб қоламиз сингари қалбсиз ва носамимий сўзлари нохуш қабул қилинади.
Англашиладики, радио ва телевидениеда тил воситаларидан (|юйдаланишда яхлитлик ва ўзига хос стилистик тизим мавжуд ҳамда улар «радио тили» ёки «телевидение тили» деган тушуичалар атрофида бирлашади. Ахборот индустриясининг ўзига хос фондини ташкил этадиган радио ва телевидение нутқи ҳамиша бошқа ОАВ журналистлари учун намуна, халқимизнинг маънавий-маърифий, ахлоқий-маданий савияси ва саводхонлигини оширишда ўрнак бўлиб қолаверади.
Афсуски, ўзбек тили стилистикасида радио ва телевидение нутқи махсус тадқиқот объекти бўлган эмас.⁴⁶ Уларнинг ҳар бири ўз лингвистик ва экстралингвистик хусусиятларига эга эканлиги бундай кузатишларни тақозо этади ва ПУ тизимидаги ўрнини белгилашга хизмат қилади.,