Suyuqlik-suyuqlik va suyuqlik-kristall ajralishlar

I tur fazaviy o‘tishlardir. Ular orasida nematik teksturadan xolesterik (Xl) 
teksturaning shakllanishi, ya’ni nematik tartibni (ikki o‘lchamli shakl) bir qator 
ketma-ket qatlamlar hosil qilishi va har bir qatlam oldingisiga nisbatan umumiy o‘q 
atrofida ma’lum burchakka (

xl
) burilishi bilan amalga oshadi. Bu burchaklar 
diffirentsial qo‘shilsa yig‘indisi 180
o
, hatto 360
o
 gacha ortib, molekulyar orientatsiya 
o‘zgarganligini ko‘rsatishi mumkin (6.4.2-rasm). Shuni ta’kidlash joizki, suyuq 
kristall holatni nafaqat anizometrik molekulalar, balki qutbli, aromatik siklli va azot 
yoki murakkab efirli guruhlari bo‘lgan polimer molekulalari ham namoyon qiladi. 
Bunday suyuq kristallar elektr va magnit maydon ta’siriga juda sezgir bo‘ladi va shu 
tufayli ularni elektromagnit suyuqliklar deb ham yuritishadi. 
Suyuq kristall faza polimerni issiqlik ta’sirida suyultirish orqali suyultma 
ko‘rinishida hosil qilingan bo‘lsa termotrop va erituvchi ta’sirida eritma ko‘riniashida 
hosil qilingan bo‘lsa liotrop deyiladi.
a) Liotrop suyuq kristallar. Flori silindrsimon makromolekulalarni o‘qlar 
bo‘yicha nisbatiga P = L/d (zanjirni L-kontur uzunligi, d- diametri) binoan syuyq 
kristall holatga o‘tish uchun makromolekulalarni tartiblangan anizotropik fazasini 

---

hosil qiladigan eritmaning konsentratsiyasi (

2
*) quyidagi formula yordamida 
aniqlanadi: 

2
* = (8/p)[1 - (2/p)] (1) 
Bunga binoan liotrop suyuq kristallar uchun haroratni (T) konsentratsiyaga 
(

2
*) bog‘lovchi fazaviy diagramma tuzish mumkin va bunday diagrammaning 
umumiy ko‘rinishi 6.4.3-rasmda keltirilgan. Unda 

I
* va 

2
* - birinchi va ikkinchi 
kritik konsentratsiyalar bo‘lib, ular miqdorlari bir biriga juda yaqin. Bu 
konsentratsiyalar fazaviy diagrammada Flori koridorining joyini, sohasini va holatini 
belgilaydi. Flori koridori (II soha) izotrop holatdan (I fazadan) anisotrop holatga (III 
fazaga) o‘tish sohasidir va unda izotrop va anizotrop fazalar aralashgan bo‘ladi. 
Anizotrop fazaga o‘tish va u osmotik qopqon prinsipi bo‘yicha (2.3.4-rasmga qarang) 
keskin tarzda amalga oshadi. III - to‘liq anizotropik faza termodinamik muvozanatli 
soha hisoblanadi. IV - soha esa gipotetik tavsifga ega bo‘lib, unda anizotropik faza 
teksturalari va turli xil kristall solvatlari (birikma, koordinatsion holatlari, 
agregatsiyalari) bilan farqlanadi. Masalan, kuchli magnit maydonida IV - soha 
elementlari o‘ziga xos nematik monokristallar hosil qilishi mumkin.
Ushbu jarayonlarni kompleks tahlil etishda ikki jihatning, ya’ni fazaviy va 
relaksatsion tavsiflar superpozitsiyasiga e’tibor berish muhimdir. Masalan, nematik 
teksturani smektik yoki xolesterik teksturalarga almashishi ham fazaviy ham 
relaksatsion jarayonlardir. Bunday almashishlar natijasida anizotropik eritmaning 
fizik tavsiflari tekstura turiga qarab turlicha bo‘ladi. 
Muvosanatli suyuq kristall holatlari va majburiy orientatsiya holatlari uchun 
alohida makrolekulalar va tartib yunalishini belgilovchi direktorlar orientatsiya 
o‘qini yoki yo‘nalishini aniqlash uchun turli funksiyalar qo‘llaniladi. Orientatsiya 
parametri sifatida, odatda, quyidagi funksiya ishlatiladi: 
 F = (3cos
2

 - 1)/2 (2) 
bu yerda 

- makromolekula yoki direktor o‘qining dezorientatsiya burchagi 
bo‘lib, uning miqdori makroskopik orientatsiya o‘qiga nisbati bo‘yicha aniqlanadi. 
b) Termotrop suyuq kristallar. Umuman olganda quyi molekulyar birikmalar 
suyuq kristallar hosil qilishi uchun asosiy talablardan biri bu molekulalararo kuchsiz 
ta’sirlashishlar mavjud bo‘lishi lozim, aks holda harorat ko‘tarilishi bilan issiqlik 
harakatini oshishi natijasida anizotrop holatga emas, balki izotrop, ya’ni braun 
haroratlari nomayon bo‘ladigan holatga o‘tib qolish mumkin. Polimerlarda bunday 
izotrop holatga o‘tib qolmaslik uchun makromolekulada mezogen guruhlar bo‘lishiga 
e’tibor birish lozim bo‘ladi. Agar makromolekulada mezogen tabiatli guruhlar 
bo‘lmasa, unda bunday guruhlarni kimyoviy reaksiyalar yoki shu kabi 
modifikatsiyalar orqali kiritish talab etiladi va buni ikki yo‘l bilan amalga oshirish 
mumkin: birinchi yo‘l – bu asosiy zanjirga mezogen guruhni kiritish va ikkinchi yo‘l 
– bu zanjirga yon guruhlar sifatida mezogen guruhlarni ulashdir.