Svodka haqqinda tu’sinik ha’m onin’ tu’rleri Reje: Kirisiw: Toplaw haqqinda tu’sinik ha’m onin’ tu’rleri

1. Toplaw haqqinda tu’sinik ha’m onin’ tu’rleri

Statistikalıq baqlaw úyrenilip atırǵan waqıya haqqında kóbirek maǵlıwmatlardı toplawǵa múmkinshilik beredi, biraq bul alınǵan maǵlıwmatlar waqıya haqqında ulıwma nátiyje shıǵarıwǵa múmkinshilik bermeydi. Sonıń ushın da gezektegi wazıypa- maǵlıwmatlardı bir sistemaǵa túsiriw, qayta islew. Bul basqısh hár qanday statistikalıq izertlewdiń ekinshi basqıshı bolıp, statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw hám gruppalaw dep ataladı.

Toplaw (svodkalaw) aldınnan dúzilgen hám tastıyıqlanǵan dástúr hámde joba tiykarında ámelge asırıladı. Dástúrde ayırım belgiler boyınsha ajıratılıwı kerek bolǵan gruppalar dizimi, sol gruppalar ushın esaplanatuǵın kórsetkishler dizimi, qaysı aymaq shegarasında hám hákimshilik tárepinen materiallardı svodkalaw kerekligi usaǵan máseleler sheshiledi. Svodkalaw jobasında bolsa kim hám qaysı tártipte svodkalawdıń orınlanıwı, onıń nátiyjelerin qalay rásmiylestiriw hám ǵalaba xabar qurallarında maǵlıwmatlardıń qaysı bólimin shıǵarıw usaǵan shólkemlestiriw máseleleri kórsetiledi.

Svodkalaw ápiwayı hám quramalı svodkalawlarǵa bólinedi. Ápiwayı svodkalaw degende alınǵan maǵlıwmatlardı gruppalarǵa bólmey turıp toplam boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw túsiniledi. Máselen, institutda oqıp atırǵan studentlerdiń ulıwma sanın esaplaw ushın, kúndizgi, keshki hám sırtqı fakultetlerdegi studentlerdiń sanın qosıp shıǵıwdıń ózi jetedi. Sonıń ushın ápiuayı svodkalaw boladı. Quramalı svodkalaw degende maǵlıwmatlardı dástúrde kózde tutılǵan belgiler tiykarında ayırım gruppalarǵa bólip úyreniw túsiniledi. Buǵan studentlerdi kurslarǵa hám qániygeliklerge bólip úyreniw mısal boladı.

Svodkalaw shólkemlestiriliwine qaray oraylasqan hám oraylaspaǵan svodkalawlarǵa bólinedi. Oraylasqan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar bir yaki bir neshe statistika basqarmalarında toplanadı hám usı jerde gózlengen maqset hám wazıypalar tiykarında qayta islenedi. Bunday svodkalaw maǵlıwmatlardı qayta islewde birdey jantasıwǵa hám házirgi zaman texnikasınan ónimli paydalanıwǵa imkan tuwdırsada, lekin baslanǵısh maǵlıwmatlardı salıstırıw, tekseriw imkaniyatın bermeydi. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı hákimshilik (adminstrativlik) hám ekonomikalıq rayonlar masshtabında qayta islew hám usı tiykarda territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw sheklenedi.

Oraylaspaǵan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar dáslep jergilikli (rayon, oblast) statistika shólkemlerinde qayta islenedi, sońınan mámleket makroekonomika hám statistika ministrligine jiberiledi. Bunday svodkalawda statistikalıq baqlaw materialların tekseriw hám tiyisli dúzetiwler kirgiziw jeńillesedi, territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw imkaniyatları tuwıladı. Biraq oraylaspaǵan svodkalaw maǵlıwmatlardıń tarayıwına alıp keledi. Sonıń ushında statistika praktikasında eki kórinistegi svodkalaw da birdey ámelge asırılsa boladı.

Qayta islew texnikasına qarap svodkalaw qolda yamasa mexanizatsiyalasqan usılda mashinada orınlanıwı múmkin. Qolda svodkalaw ádette onsha úlken bolmaǵan toplam ushın qollanıladı. Baslanǵısh hújjet xarakterine qaray qolda svodkalaw kartoshka hám fishkalar járdeminde ámelge asırıladı. Kartoshka járdeminde svodkalaw tómendegi basqıshlarda boladı.

1) belgilerdi shifrovkalaw;

2) kartoshkalardı teriw;

3) hár bir gruppa sanın esaplaw maqsetinde kartoshkalar sanın sanap shıǵıw;

r) ulıwma juwmaq shıǵarıw.

Bul usılda svodkalaw kóp qárejet hám miynet talap etedi. Nátiyjede svodkalaw júdá qımbatqa túsedi.

Mexanizatsiyalasqan usılda kem miynet sarplanadı hám svodkalaw arzanǵa túsedi, onı orınlaw múddeti qısqaradı hám alınǵan nátiyjelerdiń anıqlıǵı joqarılaydı. Házirgi kúnde kóplegen statistika shólkemleri zamanagóy EEM ler yaǵnıy kompyuterler menen támiyinlengen.

Keń mániste svodkalaw degende toplanǵan baslanǵısh maǵlıwmatlardı ilimiy tekseriwde gózlengen maqset hám uazıypalar kóz- qarasınan qayta isleniwge aytıladı. Bul jaǵdayda svodkalaw tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı:

• Maǵlıwmatlardı gruppalaw;

• Tiplik gruppalar hám kishkene gruppalardı xarakterlewshi kórsetkishler dizimin islep shıǵıw;

• Hár bir gruppa hám gruppalar boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw;

• Gruppalaw nátiyjelerin statistikalıq tablitsalarǵa jaylastırıw hám olardı grafiklerde suwretlew.

Bazar ekonomikası shárayatında hár qıylı múlk formalarınıń júzege keliwi, xojalıq júrgiziw formalarındaǵı túp ózgerisler statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların qayta islew usıllarına da óz tásir kúshin ótkizedi. Ásirese:

• Mámleketlik hám tarmaqlar esabatlırı qısqaradı, kárxana kólemindegi maǵlıwmatlar hám xabarlarǵa bolǵan zárúrlik bolsa artıp baradı. Birlemshi maǵlıwmatlardı alıw usılı jetilisedi;

• Kúndelikli mútájlikke zárúr bolǵan xabarlar hám maǵlıwmatlardı alıw ushın kóbirek saylanba baqlaw hám bir jola esap usılları keń qollanıla basladı;

• kóp ukladlı bazar ekonomikasın, jámiyettiń sotsiallıq dúzilisin, aymaqlıq hám tarmaqlar masshtabındaǵı ózgerislerdi xarakterlewshi ulıwmalastırıwshı maǵlıwmatlardı jıynaw usılı hám baqlaw formaları jetilisedi.