Svodka haqqinda tu’sinik ha’m onin’ tu’rleri Reje: Kirisiw: Toplaw haqqinda tu’sinik ha’m onin’ tu’rleri

3.Ekilemshi gruppalaw

Dáslepki gruppalanǵan maǵlwmatlarǵa tiykarlanıp, jańadan gruppa payda etiw statistikada ekilemshi gruppalaw dep júrgiziledi. Bul usıl ádette:

•sıpatı jaǵınan birdey tipge iye bolǵan gruppalardı payda etiw;

•bir yamasa bir neshe gruppalardı bir - biri menen salıstırıw;

•ulıwmalıq nızamlılıq anıq kóriniwshi úlken aralıqlı gruppalardı payda etiw maqsetinde qollanıladı.

Statistikalıq gruppalawdıń joqarıdaǵı túrleri tiykarınan dáslepki statistikalıq maǵlıwmatlar boyınsha ámelge asırıladı. Ekilemshi gruppalaw:

•Dáslepki gruppalaw aralıqların úlkeytiw jolı menen;

•Aralıqlardıń qatnasına tiykarlanıp jańa gruppalardı payda etiw usıllarında ámelge asırılıwı múmkin.

Praktikada hár eki usıldı da júdá keń qollanıw maqsetke muwapıq. Ásirese, ekilemshi gruppalawdıń ekinshi jolı izertlewshi qolında túrli dástúr hám metodologiya tiykarında esaplanǵan maǵlıwmatlar salmaq kórinisinde bolǵan jaǵdaylarda keń qollanıladı.

Esaplaw bul jerde tómendegishe ámelge asırıladı. Ekinshi rayonda jańa payda etilgen birinshi gruppanı dúzilisine birinshi, ekinshi hám úshinshi gruppa kárxanaları kiredi. Olardıń salmaǵı 4 protsenti (1+1+2) tutadı. Endi ekinshi gruppanı, yaǵnıy 100-200 ge deyin aralıqtaǵı kárxanalardı anıqlaymız. Buǵan r gruppanıń barlıq kárxanaları hám 5 gruppadaǵı kárxanalardıń bir bólegi kiredi. Bul bólektiń úlesi (sanı, muǵdarı) tańlap alınǵan kárxanalar salmaǵına proportsional bolıwı kerek.

Jańa payda etilgen ekinshi gruppanıń joqarı aralıǵı 200 ge deyin kárxana bolıwı ushın besinshi gruppadan 50 kárxananı oǵan ótkiziw kerek. Bunı tabıw ushın 200 sanınan besinshi gruppanıń tómengi aralıǵın (150 sanı) ayırıp taslaw lazım:

200-150=50

Sońınan bul sandı (50) usı (besinshi) gruppadaǵı joqarǵı aralıq penen tómengi aralıq ortasındaǵı ayırmashılıq 100 (250-150) sanına bóliw kerek. Sońınan besinshi gruppadaǵı jámáátlik xojalıqları sanınıń salmaǵı kelip shıǵadı:

50/(250-150)=50/100=0,5 yaki 50%

Demek, jańa payda etilgen ekinshi gruppaǵa besinshi gruppadaǵı jámáátlik xojalıqlar salmaǵınıń yarımın ajratıp alıw kerek:

50x18/100=1/2x18=9

Solay etip jańa payda etilgen gruppada jámáátlik xojalıqlarınıń salmaǵı 19% ti quraydı: 10+(200-150)/(250-150)x18=10+50/100x18=10+9=19

Tap usı tártipte basqa gruppalardı payda etiw hám kárxanalar sanın anıqlaw ámelge asırıladı (5-tablitsa qarań). Aqırǵı besinshi gruppa aralıǵı dáslepki gruppalaw aralıǵına dál túskenligi sebebli 24 sanı ózgerisiz tolıq 5- gruppaǵa ótedi.

Esabat dáwirinde azıq-awqat dúánlarınıń xızmetin tómendegi maǵlıwmatlar sıpatlaydı (6-tablitsa).

Tovar aylanısı kólemi menen aylanıs qarajetleri ortasında baylanıs bar yaki joqlıǵın anıqlaw maqsetinde dúkánlardı tovar aylanısı kólemi boyınsha gruppalaw. Hár bir gruppa ushın tómendegilerdi esaplań:

Dúkánlar sanı;Jumısshılardıń dizimdegi ortasha sanı;Tovar aylanısı kólemi;Aylanıs qarajetleri summası;Tovar aylanısına salıstırǵanda aylanıs qarajetleri (protsent);Bir jumısshıǵa tuwra kelgen tovar aylanıs kólemi (sum).

Hár qanday gruppalaw belgisin, gruppalar sanın, aralıq úlkenligin anıqlaw menen baslanadı. Mısalımızda dúkánlardı tovar aylanısı kólemi tiykarında gruppalaw lazımlıǵı kórsetilgen. Demek, tovar aylanısı kólemi gruppalaw belgisi bolıp esaplanadı.

Gruppalar sanı másele shártinde kórsetilmegen bolsa, bunday jaǵdayda olardıń optimal sanı tómendegi formula járdeminde anıqlanadı:

R=1+3.322 lán,

Bul jerde, n- toplamdaǵı birlikler sanı.

Biziń mısalımızda  n= 25, l125=1,398,

Bul jerde:

R=1+3,322 x 1,398

R=1+4,64

R=5,64.

Demek, dúkánlardı bes-altı gruppalarǵa bólip úyreniw maqsetke muwapıq eken. Aralıqtıń shamalıq muǵdarı bolsa tómendegishe esaplanıwı múmkin:

 (Xmax  -X mIn)

I=--------------

1+3,322 lgn

Statistikaliq baqlaw u’yrenilip atirg’an waqiya haqqinda ko’birek mag’liwmatlardi toplawg’a mu’mkinshilik beredi, biraq bul aling’an mag’liwmatlar waqiya haqqinda uliwma na’tiyje shig’ariwg’a mu’mkinshilik bermeydi. Sonin’ ushin da gezektegi waziypa mag’liwmatlardi bir sistemag’a tu’siriw, qayta islew. Bul basqish ha’r qanday statistikaliq izertlewdin’ ekinshi basqishi bolip, statistikaliq baqlaw materiallarin svodkalaw ha’m gruppalaw dep ataladi