Sxemotexnika va

Ishni bajarish tartibi:

1. 
   Nazariy qismni o‘qib chiqish.
   
2. 
   Dasturni o‘rnatish.
   
3. 
   Dasturni ishga tushirish va ISIS rejimini tanlash.
   
4. 
   Dastur interfeysi bilan tanishish.
   
5. 
   Kutubxonadan foydalanishni o‘rganish.
   

Topshiriq:

a) bir nechta lampochka, manba va kalitlardan tashkil topgan sodda sxemani yaratish.

b) bajarilgan laboratoriya ishi haqida hisobot tayyorlash.

Nazorat savollari

1. 
   Proteus dasturi nimaga mo‘ljallangan?
   
2. 
   Proteus dasturida qanday ish rejimlari mavjud?
   
3. 
   ISIS ish rejimi nimaga mo‘ljallangan?
   
4. 
   ARES ish rejimi nimaga mo‘ljallangan?
   
5. 
   Sxemalar bilan ishlash uchun qanday dasturlar mavjud?
   

2-laboratoriya ishi
Proteus dasturi asosida passiv komponentlarni tadqiq etish


Ishning maqsadi: Passiv komponentlarning ish tamoyili va asosiy xarakteristikalari bilan tanishish.


Nazariy qism

Passiv komponentlarga quyidagilar kiradiya rezistorlar, kondensatorlar, induktivlik g‘altaklari va transformatorlar.

Rezistorlar – keng tarqalgan komponent hisoblanadi. Elektron qurilmani rezistorsiz tasavvur qilish mumkin emas.
Rezistorning asosiy hossasi bo‘lib elektr energiyasini issiqlik energiyasiga o‘zgartirish hisoblanadi. Ko‘p qurilmalarda uning bu hossasidan foydalanilmaydi, va hatto zararli hisoblanadi.
Rezistorning vazifasi bo‘lib elektr energiyasini elektron qurilma zanjirlari va elementlari o‘rtasida boshqarish va taqsmilash hisoblanadi.
Rezistorlar o‘zgarmas va o‘zgaruvchan turlarga bo‘linadi. Rezistorlarning shartli belgilari 2.1-rasmpda keltirilgan.



(a) (b)

2.1–rasm. Rezistorlarning sxemalarda shartli belgilanishi: o‘zgarmas (a) va o‘zgaruvchan (b)

Rezistorning asosiy parametri – uning elektr qarshilishi hisoblanadi. Qarshilik rezistor R dan oqib o‘tayotgan tok I_R ga teskari va rezistor R ga berilayotgan kuchlanish U_R ga to‘g‘ri proporsional koeffisiyentdir:


, (2.1)


(2.2)

(2.1) va (2.2) ifodalar Om qonuni deyiladi va ko‘rinib turibdi-ki, rezistorning ishi kuchlanishni tokka va tokni kuchlanishga o‘zgartirishdir.(rezistorning ishi iste’molchi sifatida zaryad oqimiga ma’lum bir miqdorda qarshilik qilishdir)

Agar rezistor R dan tok I_R oqib o‘tayotgan bo‘lsa, u holda rezistorga tushayotgan kuchlanish U_R quydagiga teng bo’ladi (2.1–rasm).
Aksincha, agar rezistor R ga tushayotgan kuchlanish U_R berilgan bo‘lsa, u holda rezistodan oqib o‘tayotgan tok I_R quyidagiga teng bo‘ladi (2.2–rasm).

2.2–rasm. Kuchlanish ostidagi rezistor R	2.3–rasm. Tok ostidagi rezistor R

Kondensatorlar – dielektrik bilan ajratilgan ikkita tok o‘tkazuvchi yuzadan tashkil topgan bo‘lib, ularning shartli belgisi 2.4–rasmda keltirilgan.

2.4–rasm.Kondensatorning sxemalarda shartli belgilanishi	2.5–rasm. Kuchlanish ostidagi kondensator C

Kondensatorning elektr maydon energiyasini to‘plash asosiy hossasi hisoblanadi.
Kondensatorlar sig‘im bilan xarakterlanadi


. (2.3)

Bu yerda Q – unga berilgan kuchlanish U_C ta’sirida kondensator to‘plagan zaryad (2.5–rasm).

Elektr sig‘imning birligi farad [F] .
Induktivlik g‘altaklari – uning shartli belgisi 2.6–rasmda keltirilgan bo‘lib, o‘zakka ega bo‘lgan (a) yoki bo‘lmagan (b) solenoid bo‘ladi.
O‘zak induktivlikni oshirish uchun ishlatiladi. O‘zak asosan transformator temiri yoki ferrit materialidan yasalgan plastinalar hisoblanadi.
Gʻaltakning asosiy hossasi, magnit maydon energiyasini to‘plash hisoblanadi.
Gʻaltakning asosiy parametrli induktivlik, birligi [L] hisoblanadi.
(2.4)
Bu yerda ψ – o‘zinduksiyadagi tok {ilakishishi}, ya’ni g‘altak toki І_L yordamida chaqiriladigan magnit oqim yig‘indisidir (2.7–rasm).

(a) (b)
2.6–rasm.Gʻaltakning sxemalarda shartli belgilanishi: o‘zakka ega bo‘lgan (a) va ega bo‘lmagan (b)	2.7–rasm. Kuchlanish ostidagi g‘altak

Induktivlikning o‘lchami va birligi genri (Gn) hisoblanadi. Agar g‘altak orqali І_L= 1 A tok oqib o‘tsa va bu vaqtda unda bir veber (Vb) F = ψ magnit oqim yuzaga kelsa, bunday g‘altak 1 Gn induktivlikka ega bo‘ladi.
Transformatorlar – birlamchi kuchlanishni ikkilamchi kuchlanishga o‘zgartirish uchun mo‘ljallangandirlar.
Transformator sodda ko‘rinishda o‘zaro magnit ulangan ikkita g‘altak W₁ va W₂ dan tashkil topgan bo‘lib, ular cho‘lg‘amlar deb ataladi (2.8–rasm).

2.8–rasm. Yuklama ostidagi transformator sxemasi	2.9–rasm. Transformator

Bu g‘altaklarning magnit oqimlari bog‘langani uchun transformator birlamchi (kirishdagi) kuchlanish U₁ ni ikkilamchi (chiqishdagi) kuchlanish U₂ ga quyidagi usulda o‘zgartiradi.
Kirishdagi birlamchi kuchlanish U₁ ostida birlamchi cho‘lg‘am W₁ dan o‘zgaruvchan tok І₁ oqib o‘tadi, natijada o‘zgaruvchan magnit oqimi yuzaga keladi. Bu oqim ikkilamchi cho‘lg‘am W₂ o‘ramlarini kesib o‘tadi va ularda EYUK hosil bo‘ladi. Shunday qilib chiqishdagi ikkilamchi kuchlanish U₂ yuzaga keladi. Ikkilamchi o‘ramlar soni W₂ qancha katta bo‘lsa, chiqishdagi kuchlanish qiymati ham shuncha katta bo‘ladi.
Transformtaorning asosiy parametri transformasiya koeffisiyenti hisoblanadi
(2.5)
Bu yerda W₁ va W₂ – mos ravishda birlamchi va ikkilamchi cho‘lg‘amdagi o‘ramlar soni.
Transformasiya koeffisiyenti kuchlanish orqali kuyidagicha aniqlanadi:


(2.6)

Agar N<1 (U₂<U₁) bo‘lsa, transformator pasaytiruvchi (kuchlanish pasayadi) bo‘ladi.

Agar N >1 (U₂>U₁) bo‘lsa, transformator orttiruvchi (kuchlanish ortadi) bo‘ladi.
Agar N=1 (U₂=U₁) bo‘lsa, transformator ajratuvchi bo‘ladi. U kuchlanishni o‘zgartirmagan holda birlamchi zanjirni ikkilamchi zanjirdan ajaratadi.
Transformator quyidagicha ishlaydi. Salt yurishda ikkilamchi cho‘lg‘amda yuklama mavjud bo‘lmaydi (2.9-rasmga qarang). Shuning uchun ikkilamchi tok oqib o‘tmaydi, demak birlamchi tok І₁ juda kichik. Bu quyidagicha tushuntiriladi. Tok І₁ magnit oqimini yuzaga keltiradi, bu oqim birlamchi o‘ramlarni kesib o‘tadi va ularda qarama-qarshi EYUK yuzaga keltiradi. Joul-Lens qonuniga asosan ixtiyoriy yuzaga keltirilgan EYUK uni yuzaga keltirishiga qarshilik ko‘rsatuvchi qutblanishga ega bo‘ladi. Shuning uchun yuzaga keltirilgan qarama-qarshi EYUK birlamchi kuchlanish U_kir ga teskari ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni qarshilik ko‘rsatadi, natijada salt yurishdagi tok juda kichik bo‘ladi.