Sóylew mádeniyatı tariyxınan

Sóylew mádeniyatı tariyxınan

Joba

1. Oraylıq Aziya xalıqları mádeniyatı tariyxında sóylew mádeniyatınıń ornı. Sheshenliktiń Qurandı propagandalaw menen baylanıslı tárepleri. Ullı alımlarımız miynetlerinde sóylew mádeniyatına baylanıslı kóz-qaraslar.

2. Alisher Nawayınıń sóylew mádeniyatına qosqan úlesi.

3. Naqıl-maqallarda sóylew ádebi haqqında.

4. Berdaq Ǵarǵabay ulı sózdiń kúshi, sóylew ádebi haqqında.

5. Ájiniyaz Qosıbay ulı sóylew ádebi haqqında.

  Orta Aziya xalıqları mádeniyatı tariyxında sóylew mádeniyatınıń ózine tán ornı bar. Bul elde sheshenliktiń rawajlanıwı hám bekkemleniwinde Quranı Kárim ayrıqsha áhmiyetke iye. Sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwına úles qosqan insanlardıń xızmetleri haqkında pikir júritiwden aldın Quranı Kárimniń sóylew mádeniyatı menen baylanıslı tárepleri haqkında sóz etemiz

«Quran» insanlardı ruwxıy páklikke baǵdarlaw, olarǵa tuwrı joldı kórsetiw, ádep-ikramlılıqqa jat dep esaplanǵan illetlerden qutqarıw maqsetinde jaratılǵan. Ol «júdá qúdiretli» ruwxıy qúdiret penen jańlaytuǵın, bendelerdi tuwrı jolǵa baslaytuǵın, ayrıqsha lázzet inam etiwshi muqaddes sóz «sóz Allanıń bendelerine insaniyatqa eń jaqsı sawǵası». «Sóz bendelerdiń qudayǵa ıqtıyarıy juwap sawǵası». Sóz Allaǵa adamlardıń qurbanıǵı, malı-táni, ózin-ózi arnawı. Sóz sáwbet temasınıń túp mánisin mazmunın bayanlaydı. Sóz járdeminde musılman adam jámiyetlik ómirde ádalatqa erisedi. Sóz insaniyattı gózzallıqqa ashıq etedi hám azap-aqıbetlerden qutqaradı. Sóz insandı dúnyalıq hám ilahiy jetiskenlik shıńlarına alıp shıǵadı. Avtor bul úzindide sóz degende Qurandı názerde tutadı. (.G.Gafur İbtidodagi axd.Tafakkur, 1994, 1 son, 53-bet).

Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy, İbn Sina, Abdulla al Xorezmiy, Maxmud Qashǵariy, Yusup Xas Hajib, Zamaxshariy, Axmed Yugnakiy, Alisher Nawayı sıyaqlı alımlar dóretiwshiliginde sóylew mádeniyatına tiyisli biybaha pikirler bar.  Sóylew mádeniyatına úlken úles qosqan alımlardıń biri Abu Nasr Farabiy sóylewdiń qay dárejede jetik, tolıq bolıwın aqıl menen baylanıstıradı. Ol insannıń sóylew protsessinde ózin tutıwı, basqalar menen sáwbetlesiw, qarım-qatnas payıtında itibar beriliwi kerek bolǵan tárepleri haqqında pikir júriter eken, tiykarınan, til haqqındaǵı ilimler grammatika hám logika (oylaw) pánleriniń óz-ara baylanıslı ekenin kórsetedi. Onıń pikirinshe insan oyı áne usı úshewiniń tolıq talqısınan ótkennen keyin ǵana jetik bolıwı múmkin. Abu Ali ibn Sina (980-1037) orator tómendegilerge ayrıqsha itibar beriw lazım dep esaplaydı:

1. 
   Násiyat qopal túrde berilmew kerek
   
2. 
   Sáwbetlestiń bilim dárejesin esapqa alıw kerek
   
3. 
   Násiyatqa, waz aytıwǵa kóp berilmew kerek, onı doslıq sáwbet túrinde alıp barıw kerek.
   
4. 
   Násiyattı múlayım hawazda, jalǵız alıp barıw kerek.
   
5. 
   Eger kemshiligin aytpaqshı bolsań, basqalardıń kemshiligi menen salıstırıp ayt.
   
6. 
   Eger óz isenimińdi aytpaqshı bolsań, tek bir faktke súyenbe, bálkim kóp mısallar menen dálille, sáwbetlesińdi bunı júregine túyip alıwǵa, usı nárse haqqında oylawǵa hám haqıyqattı izlewge isendir.
   
7. 
   Eger sáwbetlesiń seniń gáplerińe itibar menen qulaq salıp atırǵan bolsa, sáwbetti aqırına shekem dawam ettir, hám hesh nárseni sır saqlama, lekin onıń itibarsızlıǵın sezseń, gápti basqa temaǵa bur.
   

Sóylew mádeniyatı tariyxında XI ásirde jasap ótken ullı alım Káyqawıstıń_­ «Qabusnama» shıǵarması da  áhmiyetli  orın iyeleydi.  Ol  bul  shıǵarmasında  sóylewshige  násiyat  tárizinde  bir qatar  pikirlerdi  aytadı. Máselen,  durıs sóylew haqqında bılay jazadı: «Adam sheber sózli hám sheshen bolıwı lazım. Áy balam,  sen sheshen bolǵıl, biraq jalǵan sóyleme. Tuwrı sóziń menen belgili bol, sebebi bir waqta ilajsızdan-zárúrlikten jalǵan sóyleseń ol keshirimli boladı. Hámme waqıt sóziń ras bolsın, jalǵanǵa usaǵan duwrı sózdi aytpaǵıl, ırasqa usaǵan jalǵan, jalǵanǵa usaǵan ırastan jaqsıdur, sebebi bunday jalǵan sóz qabıllanadı, jalǵanǵa usaǵan ıras qabıllanbaydı, sheshen adam sonday insan bolsın ol  ne dese, xalıqqa maqul bolǵay. Bilmegen ilimińnen sóylemegil, bunday ilimnen nan talap qılma. Eger sóz aytpaqshı bolsań, sonday sóz ayt sózińniń ıraslıǵına hámme gúwalıq bersin. Aytqan sózińnen púshayman qılmayın deseń oylanbastan soyleme, hárbir sózdi oylap sóyle. Suwıq sóz sóyleme, suwıq sóz bir tuxım, onnan dushpanlıq ónip shıǵadı. Kóp bil de,  az sóyle, az bilseń kóp sóyleme, sebebi aqılsız kisi kóp sóyleydi»

Tildiń payda hám zıyanı haqqında Yusup Xas Hajiptıń «Qutadǵu bilig» shıǵarmasında bahalı pikirler bar. Olardan ayırımların keltirip ótemiz. Tilden paydalanıwda., ıqtıyatkerlik haqqında:

Amanlıqta kórgiń kelse ózińdi,

Tilińnen shıǵarma jaman sózińdi..

Danıshpan boladı bilip soylegen.

Sol ushın da onıń sózi ólmegen.

Nadannıń sózi óz basın jeydi..

Сitata: B.Orınbaev hám A.Salievtıń «Natiklik maxorati» kitabınan alındı.

Kóp sóylewdiń záreri haqqında:

Qısqa etip sóyle kelse iyini,

Mıń sóziń de bir sóz bolar túyini,

İnsan sózi arqalı kóklerge kóteriledi..

Patsha boladı (malik boladı).

Kóp sóz bastı jerge iyedi.

Qısqa sóylew haqkında:

Tilińdi ıqtıyat qılǵıl, basıń saqlanadı.

Sózińdi qısqa qılǵıl, jasıń uzayadı.

Jaqsı sózlerdi sóylew haqqında:

Eki nárse qartaytpaydı adamdı

Biri sózi biri qulqı, saldamlı

Axmed Yugnakiy (XII-XIII) de sóylegende sózdi oylap, asıqpay dúziwge, kereksiz, naqolay sózlerdi qollanbawǵa, mazmunlı sóylewge shaqıradı. Qolaysız aytılǵan sóz sebepli keyin qısılıp, azap shegip júrme, - dep sóylewshige eskertedi.

Oylanbay sóylegen bárha ókiner,

Oylanıp sóylegen ósip jetiser,

Til arqalı bolar hár qıwan ǵawǵa,

Til menen doslasar dushpan da, jaw da,

Bilimge baylanǵan tildiń de túbi,

Aqıllılıq bolar onıń bas jibi,

Tildi iske salarda oylas aqılǵa,

Aytpaqshı bolǵan sóz elge maqul ma.

Tap sonday pikirlerdi Maxmud az Zamaxshariydıń shıǵarmalarında da ushıratıwǵa boladı. Onıń belgili shıǵarmalarınan biri «Názik ibaralar» da sóylew mádeniyatına arnalǵan  tómendegi pikirler bar: óz doslarıńdı eń jaqsı xoshirey sózler menen yad et, meyli olar sennen uzaqta, basqa qalalarda jasasa da. Óz dostıńnıń sózin dıqqat penen tıńla onı tıńlawǵa ıqlasıń bolmasa da onıń húrmetin ornına qoy. Eger tilińdi artıq sózden tıya almasań, óz dizginińdi shaytanǵa tapsırǵan bolasań.

Alisher Nawayı túrkiy tilinde sulıw sózler dúziwdiń bayraqdarı sıpatında óziniń pútkil dóretiwshiligi menen ózbek tili baylıqların kórsete aldı. Onıń dóretiwshiligi arqalı ózbek tili XV ásirde álemge belgili shıǵarmalar dóretiwge turatuǵın til sıpatında  kózge tústi. Onıń shıǵarmaları, ásirese ǵázelleri XV ásir hám onnan sońǵı jıllarda da ózbek ádebiy tilinde sóylew mádeniyatı tájiriybesiniń rawajlanıwına biybaha úles bolıp qosıldı.

Alisher Nawayı óziniń «Muhakamatul luǵatayin» shıǵarmasında hár bir tildiń úlken yamasa kishiligine qaramay onıń ózine tán artıqmash tamanları bar, olardı basqa bir tillerde tawıp bolmaydı degen pikirdi aytıp, parsı tili dańq shıǵarǵan til bolǵanına qaramay túrkiy    tilinde bolǵan bazı bir imkaniyatlar onda joq ekenligin bayan etedi hám dálil sıpatında sol dáwir ózbek tilinde bar bolǵan  99 feyil sózdi  mısal keltirip, olardıń parsı tilinde joq ekenligin atap kórsetedi.

Alisher Nawayı óziniń «Maxbubul-Qulub» shıǵarmasında keltirgen «Kóńil ǵáziynesiniń qulpı til: ol ǵáziyneniń gilti sóz bil» Jaqsı sózli adam jumsaqlıq penen dostına sóz aytadı. Kewilge túsiwi múmkin bolǵan ǵam onıń sózi menen joq boladı. Sózde hár qanday jaqsılıqtıń imkanı bar.

Til-sóylewdiń quralı. Sóziń kewlinde pispegenshe tilge alma sıyaqlı hikmetli sózlerdi aytadı.

Nawayıdan soń ózbek ádebiyatında belgili orın iyelegen shayırlar sóz qurawdıń Nawayı  baslaǵan jolın dawam ettirdi. Nawayını ózlerine ustaz dep bildi.

Xalıq arasında at shıǵarǵan keyingi ásirlerde qálem terbetken Babur, Ogahiy, Komil Xorezmiy, Munis, Xorezmiy, Mashrab, Maxmud Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muximiy, Furxat, Avaz Utar uǵlı, Fitrat Behbudiy sıyaqlı klassiklerdiń shıǵarmalarında ádebiy til normaları ámeliy jaqtan bekkemlenip bardı.

Orta Aziyanıń kórkem sóz tariyxında Zaxriddin Muxammed Babur ayrıqsha orın tutadı.

Dúnya alımları «Baburnama» shıǵarmasın XV ásirdiń eń jaqsı shıǵarması dep tán alǵan. «Baburnama júdá shıraylı jazılǵan shıǵarma. Babur ózi hámmege túsinikli, anıq etip jazıw menen birge basqalarǵa da sonı másláhát beredi. Ol balası Xumayunǵa jazǵan xatında birewlerge jiberiletuǵın xat avtordıń ózi tárepinen bir neshe oqılıp, onıń anıq túsinikli ekenligine, aytpaqshı bolǵan pikirińdi solar arqalı durıs jetkere alǵanlıǵıńa isenim payda etkennen keyin ǵana jiberiw kerek deydi.

Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerinde klassik shayırlardıń shıǵarmalarında da sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytılǵan.

Jaqsı sóz jan azıǵı,

Aytılǵan sóz atılǵan oq,

Sóz súyekten ótedi, tayaq etten ótedi.

Jıllı-jıllı sóyleseń, jılan ininen shıǵadı, qattı-qattı sóyleseń musılman dinnen shıǵadı.

Biyday nanıń bolmasa, biyday sóziń joqpa edi usaǵan danalıq  sózler xalqımızdıń sóz kúshi, sóz qúdretin qanshelli dárejede bahalaytuǵınlıǵınan derek beredi.

Qaraqalpaq xalqı sóz ónerin júdá qádirlegen, onı meńgeriwge, úyreniwge talaplanǵan, sóz sheberleri bolǵan sheshenlerin júdá ardaqlaǵan xalıq. Ata-babalarımız zamanında sóz sheberleri dawdı sheshken. Sózi tawıp sóyleytuǵın adamlar húrmet, izzette bolǵan. Bir ǵana Jiyrenshe sheshen haqqındaǵı áńgimelerdiń ózi buǵan ayqın mısal bola aladı. Awızeki ádebiyatımızda dilwar qız jeńgeleri menen sheshen jigit aǵalalarınıń aytısları, dilwar qızlar menen jigitlerdiń sóz jarastırıwları, sózge sheshenligi menen xandı jumsaǵan hayal  haqqında áńgimeler saqlanıp qalǵan. Shayır T.Matmuratov óziniń bir qosıǵında:

Sózlerim sózleriniń dógeregi,

Babalarım ne degen sheber edi dep tawıp aytqan. Babalarımızǵa qulaq salayıq.

Suw saǵası saydan shıqsa, sóz saǵası qaydan shıǵadı degen sultan sorawına sheshen - suw saǵası bulaq, sóz saǵası qulaq dep juwap bergen eken. Sonday-aq suw bar jerde balıq bar, sóz bar jerde xalıq bar. Sózdiń saǵası xalıq sultan iyem depti.

Batırdıń kúshi taw bolǵanı menen sózdiń kúshi shalqıǵan teńiz. Ómirde qansha patshalar ótti. Solardan ne qaldı. Dilwar óldi-dańqı qaldı. Batır óldi atı qaldı. Altın qanshama qádirli bolǵanı menen ayaq astında jatır. Temirdi tat basadı. Ómir aylanıp zaman ózgeredi. Biraq dúnyada máńgi qalǵan adam joq.

Altın hasıl bolǵanı menen arbanıń arısına qoyıladı. Gúmisti qanshama maqtaǵanamız benen gewishtiń bezegi bolıp júr. Dúnyada ólmeytuǵın, otqa kúymeytuǵın nárse - hasıl sóz eken. Ómir óte beredi, izde jaqsı adamlardıń elesi menen, danalıq penen aytılǵan sózdiń seresi ǵana qaladı eken. Jaqsıdan sóz, al jamannan jez qaladı. Jezdi tat basadı. Al, hasıl sóz degen ómir ótken sayın jáne de qulpırıp, juldızday janadı eken.

Sheshen hesh waqıtta xanǵa jaǵınıp, qarnın qampaytıw ushın dilwar bolǵan emes. Bálki shınlıqtı aytıp, sherin tarqatıw ushın jasaydı. Sheshen xalıqtıń kórer kózi sonıń ushın da ol hámme waqıt xalıqtıń sózin sóyleydi. Ázelden náwpir el Noǵaylı sózdiń sultanı edi. Bul eldi qáhárli qılıshtıń demi jılata almaǵanı menen quw qobızdıń sesti jılatqan. Ersili-qarsılı eńterilip otırǵan jıraw ermanı jıńǵıldıń shıbıǵınıń ushına eplep baylanǵan bir buwat ǵana qıldı eki tarǵa egep turıp eńiregende, esik bette otırǵan eresek kelinsheklerdiń eki emshegin birden Edildiń suwınday iydirip jiberetuǵın Nar iydirgen degen nama da bar. Sóz sheberleriniń saǵası toqsan sózdiń tórkinin bir awız sóz benen sheshken Soppaslı sıpıra jıraw. Soppaslı sıpıra jıraw degende satırlap jawǵan jawın birden toqtap, sıńsıǵan bala jılaǵanın qoyǵan. Qobız shalsa bult jawıp, kózi túsken zat kógerip sala beretuǵın edi ǵoy deydi xalıq. Sózge kelgende soyılday salmaqlı edi. El-jurtqa aǵa bolıp, aǵılıp turıp keńes berdi.

Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı óz qosıqlarında sóylew ádebi haqqında bahalı pikirler bildirgen.

Ata-anańdı qádirle,

Ólgenińshe jaqsı sóyle,

Mal tapsań torqaǵa bóle,

Óserińe jaqsı balam (Berdaq. «Balam» qosıǵı).

Jaqsı sózge qulaqtı túr,

Jaman sózden qashqıl balam,

Erme hasla shuǵıl sózge,

Ǵıybat sózden qashqıl balam.

Jamanlarǵa sırıńdı aytpa,

Kelgen jerde sózden qaytpa,

Jaman aytpa jaqsı sózle,

Haq isińne hesh bir oylanba («Oylanba» qosıǵı).

Ótirik sózler aytpaǵan,

Ózin-ózi uyaltpaǵan,

Dos balasın jılatpaǵan,

Ádil erler maǵan kerek («Maǵan kerek»).

XIX ásirde jasaǵan klassik shayırımız Ájiniyaz Qosıbay ulı da óz shıǵarmalarında sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında bahalı pikirler aytqan.

Aytqan sózdiń maǵanasın bilmese,

Ol adamnan tilsiz ósken mal jaqsı («Jaqsı»).

Oylamay sóyleme haslan,

Aqıl alma xalıqqa qastan,

Kórseń aqılıń alar shiyrin sóz benen («Qırmızı»).

Jayılmasa sózi xalıqqa,

Shayır góne tamǵa megzer («Megzer»).

Sóziń nayza sipet óter,

Óz bashıńa sóziń jeter («Bárshe birdey bolǵan emes»).

Yaqshınıń bir sózi mánáwiyat tajı,

Yamannıń bir sózi záhárden ashshı.

Xalıq awızekei dóretpelerinen de, klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarınan da sóz qúdreti, sóz ádebi haqqında aytılǵan bunday pikirlerdi kóplep keltiriw múmkin.