T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

FİİL:
Basit tanımıyla “iş, oluş, davranış, hareket” anlamına gelen fiil, ıstılahî 
anlamda bir kadirin etkisi altında ortaya çıkan makdurdur.
53
Kudret kavramıyla 
yakından alakalı olan fiil kavramı
54
tekvin-mükevven ayrımı, insanın sorumluluğu 
ve ilâhî sıfatlarla ilişkisi açısından kelâm tartışmalarına konu olan bir terimdir.
55
53
Sadeddin Mesud b. Ömer 
Taftazanî, Şerhu’l-Akâid (Kelam İlmi veİslam Akaid), Haz.: Süleyman 
Uludağ, Dergâh Yay., Dördüncü Baskı, İstanbul 1999, s. 198 
54
“Kullardan ve bütün canlılardan zuhur eden fiiller Yüce Allah’ın yarattığı şeyler olup Allah 
Teâlâ’dan başka onların mucidi yoktur, meydana getirilen fiil ister madde (ayn) olsun, ister onun 
taşıdığı vasıf (araz) olsun” Nureddin Sabûnî, Matürîdiyye Akaidi, Terc.: Bekir Topaloğlu, DİB Yay., 
Ankara, 2005, s. 134
55
Sözlükte "işlemek, yapmak" anlamına gelen fi’l kökünden türemiş bir isim olup "iş, davranış, 
eylem" demektir. Terim olarak "mümkinin imkân sahasından çıkarılıp var kılınması" diye 

---

16 
Burada temel mesele, ortaya çıkan fiilin kime ait olduğu (fiil mahlûk mudur, değil 
midir?) ve kudretin (istitaatin) fiille beraber mi, yoksa önce mi olduğudur.
Fiiller, iki kısma ayrılmaktadır: 1- Zorunlu (zarurî), 2- İsteğe bağlı (ihtiyarî) 
fiiller. Yaratıcısı Allah olan güneş, ay ve yıldızların hareketi gibi tabiat olaylarıyla, 
nabız hareketi ve hastalıklı titreme hareketi şeklindeki zorunlu fiillerde hayat, kudret 
ve seçme şart değilken, insanın kendi tercihiyle ortaya çıkan (bir şişeyi kırmak, kitap 
okumak, yazı yazmak gibi) fiiller ihtiyarî fiillerdir. İnsanın fiili kendisiyle kaim olan 
hareketleridir. İnsanın fiili onun sıfatıdır ve ondan ayrılması imkânsızdır.
56
Maturîdî 
alimleri insanın fiilini dört evreye ayırırlar: 1- İrade-i külliye, 2- Sebep ve âletlerin
(yani organların ve diğer şartların) selameti, yerli yerinde bulunmaları, 3- İrade-i 
cüz’iyye, 4- İstitaatin fiile beraber yaratılmasıdır.
57
Bu dört mertebeden sonra insan 
fiili gerçekleşir. Maturîdî’ye göre de, “Fiilin bir adem anı vardır ki fiilden öncedir, 
bir fenâ anı vardır ki, fiilden sonradır, bir de vücut anı vardır, bu da oluştuğu 
zamandır. Şüphe yok ki Allah, fiili sözü edilen hallerinde görür, başka türlü değil. 
Fiillerin vuku bulduğu zaman birimleri ve mekânları da aynı konumdadır, sebepleri 
de. Buna benzer bir şekilde, Allah kudreti oluşmadan önce ma’dûm, oluştuktan 
sonra fânî ve oluşması sırasında mevcut olarak görür.”
58
tanımlanabilir. Bunun dışında fiil (çoğulu efâl) "bir şeyin bir başka şey üzerinde etkili olması, 
müessirden meydana gelen etki, bir şeyin taşıdığı oluş vasfı, bir müessirin etkisiyle bir varlık 
üzerinde görünen şey" diye de tarif edilmiştir. Amel ve sun'da fiille eş veya yakın anlamlı 
kelimelerdir. Fiil sahibine fail, âmil veya sâni' denilir. Fiil terimi insanın hem zihnî hem de bedenî 
eylemlerini ifade etmek için kullanılır. 
Kur'ân-ı Kerîm'de hemen hepsi fiil kalıplarında olmak üzere 100'ü aşkın âyette geçen fiil kavramı 
Allah'a, meleklere, cinlere ve insanlara; İsim ve fiil kalıplarıyla tekil veya çoğul olarak 300'den fazla 
yerde zikredilen amel kelimesi de yaratıklara nisbet edilmiştir. Bu âyetlerde Allah'ın, dilediğini yapan 
ve yaptıklarından sorumlu tutulmayan bir varlık olduğu bildirilirken O"nun izin vermemesi veya 
dilememesi halinde İnsanların hiçbir şey yapamayacağı ifade edilir. Muhtelif hadislerde de "iradeye 
dayalı davranışlar" demek olan fiil ve amel kavramları insanlara nisbet edilmiştir. 
Fiil kavramı kelâm ilminde genellikle kader problemiyle ilgisi bakımından ele alınır ve "ef'âlü'1-
ibâd" veya "a'mâlü'l-ibâd" başlığı altında incelenir… Kelâm kaynaklarında insanın fiilleri doğrudan 
ve dolaylı olarak iki kısımda incelenmiştir. Dolaylı fiiller "tevlîd" başlığı altında ele alınır. İnsanın 
doğrudan yaptığı fiiller ise ef'âl-i ibâd problemini teşkil eder. Kelâm âlimleri, kişinin bir fiili 
gerçekleştirebilmesi için fiilin meydana gelişinden önce zihnî ve bedenî açıdan sağlıklı olması gerek-
tiğini, aksi halde fiilin gerçekleşmesinin imkânsız olduğunu kabul etmişlerdir. Mustafa Said