T o‘ rtin chibo b kreditning bahosi va unga ta’sir qiluvchi omillar

4.2. Kreditning foiz stavkalari va ularni hisoblash usullari
Amaliyotda olingan qarzlar uchun haq to‘lash kreditning asosiy sharti bo‘lib hisoblanadi. Olingan haq qarz yig‘indisiga nisbatan foiz hisobida kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi yoki kredit foiz stavkasi berilgan kreditga nisbatan foizda belgilangan holda kreditning bahosini ifodalaydi. Foiz stavkasining o‘sishi kreditning qimmatlashuvi, foiz stavkasining kamayishi kreditning arzonlashuvi bilan xarakterlanadi.
Kredit bahosi pul bozorida shakllanadi. Bozorda foiz stavkasi o‘zining o‘zgarishiga qarab qat’iy belgilangan foiz stavkasi va suzib yuruvchi foiz stavkasi turlariga bo‘linadi. Qat’iy belgilangan foiz stavkasi qarz mablag‘laridan foydalanilgan barcha davr uchun bir xil darajada yoki o‘zgarmaydigan tarzda belgilangan stavkadir. Bu stavka kredit shartnomasining shartlari bajarilgunga qadar o‘zgarmasdan qoladi. Qat’iy belgilangan foiz stavkasi tijorat banklari uchun noqulay stavka bo‘lib hisoblanadi, bunda bank o‘z aktivlarining muayyan bir qismini yo‘qotishi mumkin. Masalan, bank 30% stavkada bir yil muddat uchun kredit berdi. Uch oydan so‘ng ssuda kapitali bozorida bir yil muddatga berilgan kreditning foiz stavkasi 35%ga ko‘tarilsa, u holda bu holat tijorat banklari uchun zarar keltiradi.
Suzib yuruvchi foiz stavkasi – bu o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan kreditlarga beligilanadigan foiz stavkasi bo‘lib, uning darajasi pul-kredit bozoridagi kon’yunkturaga bog‘liq ravishda tebranib turadi. Suzib yuruvchi foiz stavkasi pul-kredit bozoridagi kon’yunkturaga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Bu foiz stavkasi uchun odatda kredit resurslarining banklararo stavkalari (Londonda – LIBOR, Parijda – PIBOR, Singapurda – SIBOR, Quvaytda – KIBOR, Lyuksemburgda – LYUKSIBOR va hokazo) qo‘llaniladi.
Kredit shartnomasida belgilanagan foiz stavkalari nominal foiz stavkasi deb yuritiladi. Amaliyotda nominal foiz stavkasi odatda bozor joriy foiz stavkasi deb ataladi. Inflyasiya darajasini hisobga olgan stavka odatda real foiz stavkasi deb e’tirof etiladi. J.Fisher nominal foiz stavkasi bilan real foiz stavkasi o‘rtasidagi bog‘lanishni quyidagi ko‘rinishda ifodalagan:
Real foiz stavkasi = Nominal foiz stavkasi – Inflyasiya darajasi
Qachonki, inflyasiyaning o‘sish sur’ati foiz stavkasidan yuqori darajada bo‘lsa, u holda real foiz stavkasi salbiy ko‘rsatkichga aylanishi mumkin.
Real foiz stavkasini aniqlash bevosita inflyasiya darajasini aniqlash bilan bog‘liq. Tasodifiy inflyasiya sur’atlari sharoitida pul mablag‘larini olish qarzga oluvchilar uchun qulay bo‘lib, ular keyinchalik qarzlarini qadrsizlangan pul bilan qoplaydilar. Kreditorlar kredit bahosining to‘xtovsiz o‘sishi sharoitida daromad olishni yutqazadi.
Bank krediti uchun foiz stavkalarining darajasi pul bozoridagi talab va taklif nisbati bilan bevosita bog‘liq. Agar bu nisbat muvozanatda bo‘lsa, u holda bazaviy stavka bilan foiz marjasi miqdorini aniqlash mumkin.
Tijorat banklari mijozlarga iste’mol kreditini berayotganda ular bilan kelishgan holda kreditga foiz stavkasini yillik foiz stavkasida, oddiy foiz stavkasida, diskont foiz stavkasida yoki murakkab foiz stavkasida belgilashi mumkin.
Yillik foiz stavkasi bir yil uchun to‘lanadigan umumiy to‘lovlarning kredit summasiga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi. Bu stavka jismoniy shaxslar uchun eng qulay kreditni tanlab olish uchun yordam beradi.
Kredit bozorida kreditdan foydalanish muddatiga qarab unga oddiy foiz stavkasi va murakkab foiz stavkasi belgilanadi.
Odatda odiy foiz stavkasi qisqa muddatli kreditlar uchun qo‘llaniladi. Har chorakda yoki boshqa beliglangan muddat uchun tuzligan shartnomaga ko‘ra kreditorga foiz to‘lab boriladi. Odiy foiz stavkasi usulida qarzdorning to‘laydigan umumiy to‘lov summasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
T = Q(1+n*i)
bu erda T – boshlang‘ich qarzni hisobga olgan holda kredit uchun to‘lanadigan to‘lov summasi; Q – boshlang‘ich qarz; i – foiz stavkasi; n – ssudaning davomiyligi (yil yoki ssudadan foydalanish kunlari uchun qo‘llaniladigan bazaga nisbati (360 yoki 365 kun)).
Oddiy foiz stavkasining xususiyatida, mijoz bankka kreditni bosqichma-bosqich to‘lashi natijasida foiz stavkasi qarzning qoldiq summasidan undiriladi.
Bank amaliyotida oddiy foiz stavkasi usuli bilan birgalikda murakkab foiz stavkasi usuli ham qo‘llaniladi. Bu usuldan uzoq muddatli kreditlashda keng foydalaniladi. Murakkab foiz stavkasi usulida asosiy summaning ustiga qo‘shib hisoblangan summa shartnomaning oxirgi muddatiga qadar kreditorga to‘lab berilmaydi, natijada mijozning qarzi ketma-ket ko‘payib boraveradi. Bugungi kunda bank amaliyotida bu usul yordamida hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayoni jismoniy shaxslarning depozit hisobvaraqlari bilan bog‘liq operatsiyalarda kuzatiladi.
Murakkab foiz stavkasini hisoblashda qo‘shib hisoblanadigan summa qarz summasiga qo‘shiladi. Bu summaga foiz summasi qo‘shib hisoblanadi. Murakkab foiz stavkasi o‘zgarmas foiz stavkasi orqali hisoblanganda quyidagi formula yordamida
T = Q(1+i) ⁿ,
foiz stavkasi o‘zgaruvchi foiz stavkasi orqali hisoblanganda esa quyidagi formula yordamida
T = Q(1+i₁) ^t₁*2*(1+i₂) ^t₂ . . . k*(1+i_k) ^t_k
hisoblash mumkin.
bu erda T – k yildagi qarzlar; Q – berilgan ssuda summasi; i_k – k foiz stavkasi; t_k – berilgan ssudaning davomiyligi (yillar).
Agar foizlar yiliga bir necha marta qo‘shilib borilganda murakkab foizlarni hisoblash formulasi quyidagi ko‘rinishni oladi:
T = Q(1+m*i)^N
bu erda m – yil davomida qo‘shilgan foizlar soni; N – foiz qo‘shiladigan davrlarning umumiy soni.
Bank qaysi operatsiyalarni amalga oshirsa yoki qaysi usulni qo‘llagan taqdirda ham ko‘proq foyda olishini ketma-ket tahlil qilib borishlari lozim. Masalan, inflyasiyani hisobga olganda bank qancha foyda yoki zarar ko‘rishi mumkin? YOki qo‘shilgan foizlarning yig‘ilgani ma’qulmi? YOki har yiliga kredit to‘lovlarini talab qilgan ma’qulmi?
Foizlarni qo‘shish ssudadan foydalanadigan kunlarning o‘zgarishi va bir yil ichida kunlarning davomiyligi bilan belgilanadi. Masalan, ssudadan foydalanish kunlari aniq yoki taxminan aniqlanishi mumkin, bunda har bir oy 30 kun, yildagi kunlar 365 yoki 366 deb qabul qilinadi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotda foiz stavkasini hisoblash oddiy shartnoma usuli yordamida amalga oshiriladi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

bu erda – foiz miqdori; – bank hisobvarag‘idagi mablag‘larning o‘rtacha qoldig‘i; – kredit uchun foiz stavkasi; – davrdagi kunlar soni.
Markaziy bank qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshirish uchun hisob (diskont) stavkasini qo‘llashni joriy etadi. Diskont inglizcha «discount» so‘zidan olingan bo‘lib, hisoblamoq ma’nosini beradi. Banklar tomonidan qimmatli qog‘ozlarni muddatidan oldin qaytarib sotib olish (aksiya hisobi)da, qimmatli qog‘ozlarni qayta sotib olganda bank undiradigan foizlar yoki tovar narxi (masalan, sifatli standartga to‘g‘ri kelmaganda), birja va valyuta bitimlarida valyuta narxidan chegirma (tashlama)lar hisob-kitob qilinganda diskont stavkasini qo‘llash mumkin.
Ushbu usulda foiz oldindan to‘lanishi ko‘zda tutiladi, ya’ni to‘lanadigan foiz miqdori oldindan hisoblanadi va kredit berilayotganda hisoblangan foiz summasi ushlab qolinadi. Kredit miqdori belgilangan summa hisobiga kam miqdorda beriladi.
Lombard krediti - bu Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog‘ozlarini garovga olgan holda, o‘zgarmas yoki kimoshdi savdosi orqali shakllanadigan foiz stavkasida banklarga beriladigan kreditdir. Bank lombard krediti va unga hisoblangan foizlar summasining etarli darajada ta’minlanganligi garovga qo‘yilgan davlat qimmatli qog‘ozlarining bozor narxi sifatida rasmiy e’lon qilinadigan o‘rtacha narx bilan qabul qilinadi. Lombard kreditining summasi (kredit uchun hisoblangan foizlar summasi) garovga qo‘yilayotgan davlat qimmatli qog‘ozlarining Markaziy bank belgilagan tuzatish koeffitsientiga ko‘paytirilgan bozor narxidan oshmasligi lozim.
Agarda bankning garovga olingan davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha bozor narxi (Markaziy bank belgilagan tuzatish koeffitsientiga ko‘paytirilgan) lombard kreditiga doir asosiy qarz va unga hisoblangan foizlarni ta’minlash uchun etarli yoki undan ko‘p bo‘lsa, lombard krediti etarli darajada ta’minlangan deb hisoblanadi.