T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti

II.  Ishlab chiqarish  xususiyatiga ega bo‘Igan  mehnatga haq 
to ‘Iash  xarajatlari tarkibiga quyidagi  moddalar kiritiladi:
2.1.  X o'jalik  yurituvchi  subyektda  qabul  qilingan  mehnatga 
haq  to‘lash  shakllari  va  tizimlariga  muvofiq  bajariladigan 
narxnomalar,  tarif  stavkalari  va  lavozim  maoshlaridan  kelib 
chiqib  hisoblangan,  amalda  bajariladigan  ish  uchun  ishlab 
chiqarish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  ish  haqi,  shu  jumladan, 
bajarilgan  ishni  hisobga  olish  b o ‘yicha  dastlabki  hujjatlarda 
nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi  to ‘lovlar.
2.2.  Kasb  mahorati  va  murabbiylik  uchun  tarif stavkalari  va 
okladlarga ustamalar.
2.3.  Ish  rejimi  va  mehnat  sharoitlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
kompensatiya tusidagi to ‘lovlar, shu jumladan:
-  texnologik jarayon jadvahda nazarda tutilgan  tungi  vaqtaa, 
ishdan  tashqari  vaqtda,  dam  olish  va  bayram  (ishlanmaydigan) 
kunlarida  ishlaganlik  uchun  tarif  stavkalari  va  okladlarga 
ustamalar va qo‘shimcha haq;
-  k o ‘p  smenali  rejimda  ishlaganlik,  kasblarni  birga  qo'shib 
olib  borganlik  va  xizmat  ko ‘rsatish  zonalarini  kengaytirganlik 
uchun ustamalar;
- hukumat tomonidan  tasdiqlangan  kasblar va  ishlar ro‘yxati 
b o ‘yicha  og‘ir,  zararli,  alohida  zararli  mehnat  va  tabiiy-iqlim 
sharoitlarida  ishlaganlik  uchun  ustamalar,  xususan,  ushbu 
sharoitlardagi uzluksiz  ish staji uchun  ustamalar;
-  aloqa,  temir  yo ‘l,  dars,  avtomobil’  transporti  va  katta 
y o ila r  xodimlari  doimiy  ishi  y o ‘lda  o ‘tadigan  yoki  qatnov 
tusiga  ega  b o ‘lgan  boshqa  xodimlarning  ish  haqiga,  xo'jalik 
yurituvchi  subyekt  joylashgan  joydan  j o ‘nagan  paytadan 
boshlab  shu joyga  qaytib  kelgan  paytigacha  to ‘lanadigan  yo‘lda 
o'tgan har bir sutka uchun to ‘lanadigan  ustamalar;
239

-  qurilishda,  rekonstruksiya  qilishda  va  mukammal  ta ’mir- 
lashda  bevosita  band  bo'lgan,  shimingdek,  qonun  hujjatlarida 
nazarda  tutilgan  hollarda  vaxta  usuli  bilan  ishlami  bajargan 
xodimlarga  ishning  k o ‘chma  va  qatnov  xususiyata  uchun 
ustama;
-  doimiy ravishda yer osti  ishlarida  band  boTgan xodimlarga 
ularning  shaxtada  (konda)  ish  joyiga  jo 'n ab   ketishlaridan  va 
orqaga 
qaytishlarigacha 
o'tadigan 
normativ 
vaqt 
uchun 
q o ‘shimcha haq;
-  mehnatga  haq  toMashning  rayonlar  bo ‘yicha  tartibga 
solinishiga,  shu  jumladan,  rayon  koeffisiyentlari  va  amaldagi 
qonun hujjatlariga muvofiq cho‘l,  suvsiz va yuqori tog' joylarida 
ishlaganlik uchun koeffisiventlar bilan belgilangan to ‘lovlar;
- 
xo'jalik  yurituvchi  subyekt  joylashgan joydan  (yig‘ilish 
punktidan)  ish  joyiga  va  orqaga  qaytadigan  yo‘lda  o'tadigan 
kunlar  uchun  vaxtada  ishlash  jadvalida  nazarda  tutilgan, 
shuningdek,  xodimlaming  meteorologiya  sharoitlariga  kura  va 
transport  tashkilotlari  aybi  bilan  yo'lda  tutilib  qolingan  kunlar 
uchun tarif stavkasi.
2.4. Ish  vaxta  usulida  tashkil  etilganda,  ish  vaqti  jamlanib 
hisoblanganda  va  qonun  hujjatlari  bilan  belgilangan  boshqa 
hollarda  xodimlarga  ularga  ish  vaqtining  normal  davom 
etishidan  ortiq  ishlaganligi  munosabati  bilan  beriladigan  dam 
olish  (ortiqcha  ishlagan  ish  vaqti  uchun  dam  olish)  kunlari 
uchun haq to ‘lash.
2.5.  Ishlamagan vaqt  uchun haq to ‘lash:
- 
amaldagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq  navbatdagi  (har 
yilgi) 
va 
qo‘shimcha 
ta ’tillar, 
navbatdagi 
(har 
yilgi) 
foydalanilmagan  va  qo"shimcha  ta'tillar  uchun  kompensat- 
siyalar,  o ‘smirlaming  imtiyozli  soatlari,  bolani  ovqatlantirish 
uchun  onalar  ishidagi  tanaffuslar,  shuningdek,  tibbiy  k o ‘nkdan 
o ‘tash bilan  bog'liq  vaqt  uchun  haq toiash:
-  majburiy  ta ’tilda  b o ig an   xodimlarga  asosiy  ish  haqini 
qisman  saqlab qolgan  holda  haq to ‘lash;
240

-  donor  xodimlarga  qonini  tekshirish,  topshirish  kunlari 
uchun  va  qon  topshirilgan har bir  kundan  keym beriladigan  dam 
olish kunlari  uchun haq to ‘lash;
- 
davlat  vazifalarini  bajarganlik  uchun  (harbiy  yig‘inlar, 
favqulodda  vaziyatlar  bo ‘yicha  yig‘inlar  va  boshqalar)  mehnat 
haqi to ‘lash.
2.6.  X o ‘jalik  yurituvchi  subyekt  shtatida  turmaydigan  xo- 
dimlar  mehnatiga  ular  tomonidan  fuqarolik-huquqiy  tusdagi 
tuzilgan  shartnomalar  bo'yicha  ishlar  bajarilganligi  uchun  haq 
to ‘lash,  agar  bajarilgan  ish  uchun  xodimlar  bilan  hisob-kitob 
x o ‘jalik  yurituvchi  subyekt  tomonidan  amalga  oshirilsa,  pudrat 
shartnomasi  ham shu jum laga kiradi.
2.7.  Belgilangan  tartibga  muvofiq  ishlab  chiqarish  jara- 
yonida  qatnashuvchi  xodimlar  mehnatiga  haq  to ‘lash  fondiga 
kiritiladigan to ‘lovlam ing boshqa turlari.
III. 
Ishlab 
chiqarishga 
tegishli 
bo‘lgan 
ijtimoiy 
sug‘urtaga  ajratmalar.  Ularga quyidagilar kiradi:
3.1.  Qonun  hujjatlari  bilan  belgilangan  normalar  bo‘yicha 
inehnatga  haq  to ‘lash  fondiga  ijtimoiy  tusdagi  majburiy 
ajratmalar.
3.2.  Nodavlat  pensiya  ja m g ‘armalariga,  ixtiyoriy  tibbiy 
sug‘urtaga va ixtiyoriy sug‘urtaning boshqa turlariga ajratmalar.
IV.  Asosiy  fondlar  va  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega 
bo‘lgan  nomoddiy  aktivlar  amortizatsiyasi.  Ularga  quyida­
gilar kiradi:
4.1.  Asosiy  ishlab  chiqarish  fondlarining  dastlabki  (tiklash; 
qiymatidan  kelib  chiqib  hisoblangan  amortizatsiya  ajratmalari 
summasi  (hisoblangan  eskirish),  lizing  bo ‘yicha  va  belgilangan 
tartibda  tasdiqlangan  normalar,  qonun  hujjatlariga  muvofiq 
amalga  oshiriladigan  jadallashtirilgan  amortizatsiya  ham  shu 
jumlaga kiradi.
4.2.  Ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan  nomoddiy 
aktivlar  cskirishi 
har  oyda  x o ‘jalik  yurituvchi  subyekt
241

tomonidan  dastlabki  qiymati  va  ulardan  foydali  foydalanish 
muddatidan 
(biroq 
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyekt 
faoliyati 
muddatidan  ortiq  emas)  kelib  chiqib  hisobianadigan  mahsulot 
(ishlar, 
xizmatlar) 
tannarxiga 
tegishii 
bo ‘ladi. 
Foydali 
foydalagann  muddatini  aniqlash  iinkoni  bo'lmagan  nomoddiy 
aktivlar bo'yicha  eskirish  normasi  besh  yi!  hisobiga  belgalanadi, 
biroq  xo‘jalik  yurituvchi  subyekt  faoliyati  muddatidan  ortiq 
emas.
V. 
Ishlab  chiqarish  tusidagi  boshqa  xarajatlar.  Ularni 
hisobga  olishning  navbatdagi  kompleks  moddalari  I,  II,  III,  IV- 
bandlarda keltirilgan  xarajatlar elementlari  bo‘yicha ajratiladi.
5.1.  Ishlab  chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish  xarajatlari:
-  ishlab  chiqarishni  xom  ashyo,  materiallar,  yonilg‘i, 
energiya,  instrument,  moslamalar  va  boshqa  mehnat  vositalari 
va bu yum lari bilan  ta ’minlash  xarajatlari;
-  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlarini  ish  holatida  saqlash 
xarajatlari  (texnik  ko‘rik  va  qarov.  joriy  va  mukammal  tuzatish 
xarajatlari).  Asosiy  ishlab  chiqarish  vositalarini  barcha  turda 
(joriy,  o ‘rtacha,  mukammal)  tuzatishlarni  xo‘jalik  yurituvchi 
subyektning o 'z kuchi  bilan  o ‘tkazish xarajatlari  ishlab  chiqarish 
xarajatlarining  tegishii  elementlari  (rnoddiy  xarajatlar,  mehnat 
haqi  to ‘lash  xarajatlari  va  boshqalar)  bo‘yicha  mahsulot  (ishlar, 
xizm atjlar tannarxiga kiritiladi.
Zarurat  b o lg an d a  ayrirn  tarmoqlarnmg  xo'jalik  yurituvchi 
subyektlari  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligining 
ruxsati  bilan  mukammal  tuzatish  ishlarini  o ‘tkazish  uchun 
m ablag‘lar  zaxirasini  tashkil  qilishlari  mumkin.  Ushbu  zaxiraga 
ajratmalar «Ishlab  chiqarish tusidagi  boshqa xarajatlar»  elementi 
tarkibida  aks  ettiriladi  va  k o '/d a   tutilayotgan  xarajatlar  qiymati 
ham 
da  asosiy  vositaiar  har  bir  obyektini  mukammal  tuzatish- 
laming  davriyligidan  kelib  chiqqan  holda  aniqlanadi.  Zaxiraga 
ajratmalar  normasi  har  bir  hisobot  yili  ohirida  qayta  ko'rib 
chiqiladi  va  zaair  bo‘lganda  yangi  moliya  yili  uchun  ajratmalar
242

miqdori  ko ‘paytirilishi  yoki  kamaytirilishi  mumkin.  Agar 
mukammal  tuzatishga  zaxira  m ablag‘lari  summasi  ushbu 
ob ’ektni  tuzatishga  qilingan  haqiqiy  xarajatlar  summasidan 
oshib  ketsa,  oshib  ketgan  summa  bo'iicha  tuzatish  kiritilishi 
kerak:  agar haqiqiy  xarajatlar zaxiradagidan oshib  ketsa,  u  holda 
oshib  ketgan  summa  «Ishlab  chiqarish  tusidagi  boshqa 
xarajatlar» elementi tarkibida aks  ettiriladi.
-  yong'indan  saqlash  va  qo ‘riqlashni  hamda  x o ‘jalik  yuri- 
tuvchi  subyektlami  texnikaviy  foydalanish  qoidalari,  nazarda 
tutilgan  boshqa maxsus  talablar bilan  ta'm ini ash  ular  faoliyatini 
nazorat qilish xarajatlari.
Idoradan  tashqari,  qo‘riqlash  xarajatlari  bunday  qo ‘riqlash 
mavjud  b o ‘lishini  talab  qiluvchi  mazkur  ishlab  chiqarishga 
maxsus  talablar  mavjud  bo' Igan  taqdirda  mahsulot  (ishlar, 
xizmatlar) tannarxiga kiritilishi mumkin.
-  ishlab  chiqarish  faoliyatiga  tegishli  bo‘lgan  asosiy 
vositalami joriy ijaraga olish bilan bog‘liq xarajatlar;
-  tabiatni  muhofaza  qilish  maqsadlaridagi  fondlarni  saqlash 
va  ulardan  foydalanish  bilan  bog‘liq  joriy  xarajatlar,  jumladan, 
ifloslantiruvchi  moddalami  atrof-muhitga  yo‘l  qo‘yiladigan 
normalar  doirasida  va  undan  ortiqcha  chiqarganlik  uchun 
to ‘lovlar:
-  ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo ‘lgan va qonun hujjatlarida 
nazarda  tutilgan  mehnatning  normal  sharoitlari  va  texnika 
xavfsizligini ta ’minlash xarajatlari;
-  xodimlarning  ishlab 
chiqarish  jarayonida  bevosita 
qatnashishi  bilan  bogMiq  b o ig an   sog‘liqni  muhofaza  qilish 
tadbirlari;
-  tekin  ko‘rsatiladigan  kommunal  xizmatlar,  oziq-ovqat, 
ayrim  tarmoqlar  xodimlariga  oziq-ovqatlar  qiymati,  xo‘jalik 
yurituvchi  subyekt  xodimlariga  beriladigan  tekin  uy-joy  haqini 
to ‘lash  xarajatlari  (yoki  uy-joy,  kommunal  xizmatlar  va 
boshqalar  uchun pul  kompensatiyasi  summasi).
243

- 
amaldagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq  tekin  beriladigan 
va  shaxsiy  foydalanishda  qoladigan  buyumiar  qiyinati  (shu 
jumladan,  formali  kiyim-bosh,  mahsus  ovqatlar  yoki  ular 
pasaytirilgan  narxlar  bo‘yicha  sotilishi  munosabati  bilan 
lmtiyozlar summasi);
-  ishlab  chiqarish jarayoniga tegishli  b o ‘1gan  boshqaruvning 
texnik  vositaiarini,  aloqa  uzellarini,  signalizatiya  vositalarini, 
boshqaruvning 
boshqa 
texnik 
vositalarini, 
hisoblash 
markazlarini  saqlash va  ularga xizmat  ko^rsatish xarajatlari;
-  qonun  hujjatlariga  muvofiq  ishlab  chiqarishda  band 
bo ‘lgan  xodimlami  tibbiy  ko'rikdan  o'tkazganlik  uchun  tibbiy 
muassasalarga haq  toMash.
5.2.  Ishlab  chiqarish  xodimlarini  belgilangan  ishlab  chiqa­
rish  jarayoniga  tegishli  bo‘lgan  xizmat  safarlariga  yuborish 
bo'yicha normalar doirasida va  ulardan  ortiqcha xarajatlar.
5.3.  Ishlab  chiqarish  ishchilarini  va  ishlab  chiqarish 
aktivlarini majburiy sug‘urta  qilish  xarajatlari.
5.4.  Brak tufayli kelib  chiqadigan yo'qotishlar.
5.5.  Ishlab  chiqarishning  ichki  sabablariga  k o ‘ra  bekor 
turishlar tufayli y o ‘qotish!ar.
5.6.  Kafolatli  xizmat  muddati  belgilangan  buyumlami 
kafolatli  tuzatish va  ularga kafolatli  xizmat  ko‘rsatish  xarajatlari.
5.7.  Mahsulot  (xizmatlar)ni  majburiy  sertifikatsiya  qilish 
xarajatlari.
5.S. 
Ishlab  chiqarish  jarohatlari  tufayli  mehnat  qobiliyati 
y o ‘qotilishi  munosabati  bilan  tegishli  vakolatli  organlarning 
qarorlari  asosida va qarorlarisiz to ’lanadigan  nafaqalar.
5.9. 
Umumiy  foydalaniladigan  yo'lovchilar  transport  xiz­
mat  k o ‘rsatmaydigan  yo ‘nalishlarda  xodimlarni  ish  joyiga  olib 
borish va olib kelish  bilan  bog'liq  xarajatlar.
Mahsulot  tannarxi  nazariyasida  mahsulot  tannarxi  struk- 
turasi  degan  muhim  tushuncha  mavjud.  U  ayrim  xarajatlarning 
mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  sarflanadigan  jami  xarajatlar
2 4 4

sum m asidagi 
nisbatini 
k o ‘rsatadi. 
O datda, 
struktura  foiz 
hisobida o ‘lchanadi.
Tannarx 
strukturasi 
tarm oqiar 
va 
korxonalam ing 
xususiyatiga, 
ishlab 
chiqarish 
texnologiyasi 
va 
ishlab 
chiqarishning tashkil  qilinishiga b o g ‘liqdir.
M ahsulot 
tannarxining 
strukturasi 
o ‘zgarm as 
m iqdor 
hisoblanm aydi.  Sanoatning  o'sishi,  texnika  va  ishlab  chiqarish 
texnologiyasi  takom illashishi,  asosiy  va  aylanm a  fondlardan 
foydalanishning  yaxshilanishi,  ish  haqi  m iqdorining  o ‘zgarishi, 
iste ’m ol  buyuralari  baholarining  tartibga  tushishi  va  transport 
tariflarining  o ‘zgarishi  bilan  m ahsulot  tannarxi  strukturasi  ham  
o ‘zgaradi.
M ahsulot  tannarxida  qaysi  guruhdagi  xarajatlar  asosiy  o ‘rin 
tutishiga  qarab,  sanoat  tarm oqlari  bir-biridan  fark  qiladi  -   k o ‘p 
m ehnat,  k o ‘p  m aterial,  k o ‘p  energiya,  k o ‘p  m ablag‘  talab 
qiladigan  b o ‘ladi.  Buni  20-jadvaldagi  m a ’lum otlardan  k o ‘rish 
mumkin.
20-jadval
0 ‘zbekiston sanoat tarmoqlari  bo‘yicha  mahsulot ishlab 
chiqarishga ketgan barcha xarajatlar (foiz hisobida)
Jam i
xarajatlar
Shu  jum ladan
Ishlab  chiqarish 
m aterial 
xarajatlari
ish  haqi 
va  undan 
ajratma
Am ort
izatsiy
a
Bosh­
qa
xaraia
tlar
H am m a sanoat
2 0 0 1-v.
100 
I 
81,6
9,9
4,8
3.7
2012-y.
100 
1 
79,1
10,5
5,8
4,6
Eiektroenergetika
2 0 0 1-v.
100
79,1
10,2
1,8
S.9
2012-y.
100
75,2
9,6
4,0
8,9
Yoqilgi  sanoati
2 0 0 1-y.
100
89,0
5,2
3,4
2.4
2012-y.
100
76,1
7,9
11,4
4,6
Q ora m etallurgiya
2001-y.
100
84,4
14,2
1,3
0.1
2012-y.
100
7S,4
14,3
4,1
3.2
Rar.gli  metallurgiya
2 0 0 1-v.
100
64.0
21,0
11,0
4,0
2012-v.
100
57,8
25,6
11,0
5.0
245

Kimvo 
\a nefikirm o 
sanoaii
2 0 0 1-v.
100
79.0
14.3 
; 
1,9
4,8
201 2-v.
iOO
77,3
15,8 
j 
4,0
2,6
M ashinasozlik  va  metalni  q a \ta   ishiash
2004-v.
100
69,3
27,1 
i 
0,4
3,2
20I2-'Z
100
86,0
6.3 
! 
2.2
6.9
O 'rm onchiiik,  vogoclt  ishiash  sanoati
2 0 0 1-v.
100
80,7
14,7 
! 
2,1
2,5
2012-v.
100
69.6 
,
2) Г  
i 
4,8
.3.9
Qurilish  material lari  sanoaii
20 0 1-y.
100
76,3
15.5 
I 
i ,6
6.6
2012-y.
100
78,4
13,1 
' 
6,7
1,8
Yengil  sanoat
2001 -y.
100
87,7
7.7 
! 
1,8
2.8
2012-y.
100
87,7
6,9 
! 
3,3
2 ,i
O ziq-ovqat  sanoaii
2 0 0 1-v.
100
87.X
6.8 
2,3 
j 
ЗЛ
2012-y.
100
88.2
6,1 
1 
3,3 
j 
2,4
M a jib a :  S ta tis tik   to 'p la m la r .  2 0 0 2 - 2 0 13 -y illar.
Ishlab  chiqarishning  tarm oq  xususiyatlarini  hisobga  olish, 
tannarx  strukturasini  va  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  iqtisodiy 
tahlil  qilish  ishlab  chiqarishda  yuz  beradigan  asosiy  texnik- 
iqtisodiy  jarayonlam i  o ‘rganish,  ishlab  chiqarisbdagi  chiqim - 
larni  kam aytirishning  asosiy  y o ‘llarini  belgilashga  im kon  beradi.
14.3.  Foyda va rentabellik
Sanoat  va  uning  barcha  b o ‘g ‘inlari  ishini  tavsiflovchi 
inuhim   sifat  k o ‘rsatkichlaridan  b in   foyda  va  rentabellikdir. 
Foyda  bozor  m unosabatlarining  m uhim   kategoriyasi  sifatida 
iqtisodiyotda  m a'lum   funksiya (vazifa)lam i  bajaradi:
-  ishlab  chiqarish  faoliyatining  natijasidan  olingan  iqtisodiy 
sam arani  tavsiflaydi,  chunki  u   so ‘nggi  m oliyaviy  natijani  ifoda- 
lavdi;
- turli  darajadagi  byudjellarni  sh akl land rad i;
-  xodim larning  m anfaatlarini  him oya  qiladi  va  bu  borada 
iqtisodiy dastak  va  stim ul  rolini  o ‘ynaydi;
246

-  ilm iy  -   texnikaviy,  tashkiliy  va  ijtim oiy  ishlam i  am alga 
oshirishga  im koniyat beradi.
Foyda  sanoat,  tarm oq  va  korxonaning  ham m a  ishlab  chiqa­
rish 
x o ‘jalik  
faoliyati 
natijalarini 
um um lashtiruvchi 
k o ‘rsatkichdir.  Balansdagi  foyda  yoki  foydaning  umum iy 
SLimmasi  -   korxona  balansidagi  mavjud  ishlab  chiqarish  va 
ishlab  chiqarishdan  tashqari,  x o ‘jalik lam in g  m oliya-xo‘jalik 
faoliyatlari  natijasida  olingan  foyda  sum m asidir.  Foydaning 
um um iy 
sum m asi 
tovar 
m ahsulotini 
sotishdan, 
ishlab 
chiqarishdan  tashqari,  bajarilgan  ishlar  va  xizm atlardan  olingan 
darom adlardan, 
korxona 
yordam chi 
x o ‘jaliklarining 
m ahsulotlarini  sotishdan  olingan  darom adlardan,  realizatsiyadan 
tashqari  foyda  va  uy-joy  kom m unal  x o ‘jaligi,  h ar  xil jarim alar, 
penya  va hokazolardan tashkil  topadi.
X o ‘jalik   yurituvchi  subyekt  faoliyatining  m oliyaviy  natija- 
lari  foydaning quyidagi k o ‘rsatkichlari bilan  tavsiflanadi:
-  m ahsulotni  sotishdan  olingan  yalpi  foyda  (YaF),  bu  so­
tishdan  olingan  so f  tushum   bilan  sotilgan  m ahsulotning  ishlab 
chiqarish tannarxi  o brtasidagi tafovut  sifatida  aniqlanadi:
YaF = SST-M IT,
Bu yerda: 
YaF
 — yalpi  foyda;
S S T
 -  sotishdan  olingan  so f tushum ;
M IT
 -  sotilgan  m ahsulotning  ishlab  chiqarish tannarxi.
-  asosiy  faoliyatdan  k o ‘rilgan  foyda  -   bu,  m ahsulotni 
sotishdan  olingan  yalpi  foyda  bilan  davr  xarajatlari  o ‘rtasidagi 
tafovut  va  q o ‘shim cha  asosiy  faoliyatdan  ko'rilgan  boshqa 
darom adlar yoki  m inus boshqa  zararlar  sifatida aniqlanadi:
AFF =-YaF-DX +BD  + BZ
,
Bu  yerda: 
AFF
 -  asosiy faoliyatdan  olingan foyda;
D F -
 davr xarajatlari;
247

BD —
 asosiy faoliyatdan  olingan  boshqa darom adlar;
BZ~-
 asosiy  faoliyatdan  ko‘ri!gan  boshqa  zararlar.
-  x o 'jalik   faoliyatidan  olingan  foyda  (yoki  zarar)  -   bu, 
asosiy  faoliyatdan  olingan  foyda  summasi  plyus  m oliyaviy 
faoliyatdan  ko'rilgan  darom adlar  va  minus  zararlar  sifatida 
hisoblab  chiqiladi:
UF ~ AFF
 + 
MD-  MX,
Bu  yerda: 
UF -
 um u m x o 'jalik   faoliyatidan  olingan  foyda;
MD —
 m oliyaviy  faoliyatdan  olingan  darom adlar;
M X -
 m oliyaviy faoliyat  xarajatlari.
-  soliq  to ‘lagungacha  olingan  foyda  -   bu  um u m x o 'jalik  
faoliyatidan 
olingan 
foyda, 
plyus 
favqulodda 
(k o 'zd a 
tutilm agan)  vaziyatlardan  k o ‘rilgan  foyda  va  m inus  zarar 
sifatida aniqlanadi:
STF
  -  
U F -  FP-  FZ.
Bu  yerda: 
S T F -
 soliq  to'lagutigacha olingan  foyda;
FP -
 favqulodda  vaziyatlardan  olingan  foyda;
FZ -
 favqulodda vaziyatlardan  k o ‘rilgan  zarar.
UF -
 yilning  so f foydasi  -  bu,  soliq  to ‘langandan  keyin  x o ‘- 
jalik   yurituvchi  subyekt  ixtiyorida  qoladi,  o ‘zi  dadarom adi  (foy- 
dasi)dan  to la n a d ig a n   soliqni  va  m inus  qonun  hujjatlarida 
nazarda  tutilgan 
boshqa  soliqlar  va  to'lovlarni 
chiqarib 
tashlangan  holda  soliqlar  to ‘lagunga  qadar  olingan  foydani 
ifodalaydi:
SF =  STF-DS-BS.
Bu yerda: 
SF -
 so f foyda;
DS -
 darom ad  (foyda)dan  to'lanadigan  soliq:
BD -
 boshqa soliqlar va toMovlar.
248

Наг  bir  korxona  yashashi  va  ravnaq  topishi  uchun  foyda 
olishi  kerak.  K orxona  foydani  o ‘z  rivojini  ta ’m inlovchi  birinchi 
m uhim   omil  deb  biladi.  Foydani  m aksim allashtirish  bilan 
shug‘ullanm aydigan  korxonaning  yashab  ketish  im koniyati  kam 
b o ‘ladi.  M akroiqtisodiyot  sohasida  uzoq  m uddatga  foydani 
m aksim allashtirish  m asalasiga  katta  e ’tibor  berilishi  shundan 
iboratki,  shu asosda  firma faoliyati  oldindan  bashorat qilinadi,
M ulk  egasini  o ‘zi  boshqaradigan,  unchalik  katta  bo'lm agan 
korxonada,  ularni  yuritish  bilan  b o g ‘liq  b o ‘lgan  ham m a 
qarorlarda  foydani  k o ‘paytirish  asosiy  o ‘rin  tutadi.  Juda  katta  va 
yirik  korxonalarda  rahbar  (boshqaruvchi)lar  kundalik  qaroriam i 
qabul  qilishda  m ulk  egalari  har  doim   ham  boshqaruvchilar 
faoliyatini  nazorat  ostida  saqlay  olm aydilar.  Shuning  uchun 
boshqaruvchilarda  va  korxonaga  rahbarlik  qilishda  m a ’lum 
darajada erkinliklar b o ‘lib,  ular foydani  m aksim allashtirish  bilan 
yetarli  shu g‘ulianm asliklari,  m ulk  egasi  b o ‘lm aganliklari  uchun 
uzoq  m uddatli  m anfaat  o ‘rniga  qisqa  m anfaatni  afzal  k o ‘rishlari 
m um kin.  B oshqaruvchilar  k o ‘pincha  foydani  m aksim allashtirish 
o ‘m ig a  darom adni  k o ‘paytirish  yoki  aksiyadorlam i  qiziqtirish 
uchun  dividendni  oshirishga  harakat  qilishlari  m um kin.  Bundan 
tashqari,  ular  yuqori  lavozim ga  erishish  yoki  katta  m ukofotlar 
olish  m aqsadida  foyda  keyinchalik  kam ayib  ketsa  ham   hozirgi 
kunning  o ‘zida  oshirishga  harakat  qiladilar.  Shu  tufayli  bunday 
rahbarlar  o ‘z  lavozim laridan  chetlashtirilishi  va  korxonani 
boshqa rahbarlarga topshirish  zaruriyati  yuzaga keladi.
Y uqorida  keltirilgan  foyda  turlaridan  tashqari,  uning  yana 
bir qancha turlari  mavjud:
-  haqiqiy foyda;
-  o 'rtac h a foyda;
-  m onopol  foyda yoki  iqtisodiy renta;
-  m aksim al  foyda.
H aqiqiy  foyda  -   bu,  haqiqatda  hisobot  m a ’lum otlari,  y a ’ni 
haqiqiy  xarajatlar  asosida  aniqlangan  foyda  hisoblanadi.  Bu
249

foyda  korxona  m oliyaviy  faoliyatini  tashkil  etishda  asosiy 
manbadir.
O 'rtach a  foyda  deganda,  boshqa  hamrna  korxonalar  kabi 
sarflangan  kapitalga  bir  xil  foyda  olish  yoki  bir  xil  rentabellikka 
ega  b o 'lish   tushuniladi.  O 'rtach a  foyda  korxona  (firm a)ning 
faoliyat  k o ‘rsatayotgan  sohada,  tarm oqda  qolishini  ta ’m inlaydi. 
Bunday  foydaning  yuzaga  kelishi  bozom ing  uzoq  m uddatli 
barqarorlikka  erishganidan  daiolat  beradi.  O 'rtach a  foydani 
k o ‘pincha  iqtisodiy foyda deb  ataydilar.
M onopol  foyda  yoki  iqtisodiy  renta  -   bu,  cheklangan  ishlab 
chiqarish  om illaridan  foydalanish  natijasida  sodir  b o ‘lgan  foyda 
hisoblanadi.  M asalan,  ikkita  korxona  bir  xil  yerga  ega  b o ‘lib, 
yem i  olish  bilan  b o g ‘liq  xarajatlar  bir  xil  b o ‘lishgan  sharoitida 
birinchi  yer  transport  ta n n o g 'ig a  yaqin  b o ‘lganligi  uchun 
m ahsulotni  tashishga  10  mln.  so ‘m   kam   sarf  qilinishi  m um kin, 
ana  shu  10  mln.  so ‘m  uning  qo^shimcha  foydasi  hisoblanadi. 
Iqtisodiy  renta  ishlab  chiqarish  om illari  cheklanganligidan  kelib 
chiqadi  va  u  yoki  bu  ishlab  chiqarish  om iliga  berish  holatini 
bildirgan  baho  bilan  shu  otnilning  eng  kam   bahosi  o ‘rtasidagi 
farkdan  iborat b o ‘ladi.
M aksim al  foyda  -   bu,  bir  birlik  q o ’shim cha  m ahsulotni 
sotishdan  olingan  darom adni 
shu  bir  birlik  qo 'shim cha 
m ahsulotga  qilingan  xarajat  m iqdori  bilan  bab-barobar  kelishi 
natijasida  olingan  foyda.  Shu  holda  rentabellikning  eng  yuqori 
darajasiga 
erishilgan 
b o ia d i. 
Shunga 
k o ‘ra, 
foydani 
m aksim allashtirish  degani,  eng  yuqori  rentabellikni  ta ’minlash, 
deganidir.
R entabellik  sanoat  va  uning  tarm oqlarining  m oliyaviy 
faoliyatini 
ifodalovchi 
m uhim  
ko'rsatkichlardan 
biri 
hisoblanadi.
R entaballik  nazarivasida  uning  bir  qancha  turlari  m avjud. 
Ulardan 
eng 
m uhim i 
m ahsulot 
rentabelligi 
ko'rsatkichi 
hisoblanadi  va  quyidagicha  ifodalanadi:
250

M a h s ulo I _  so tish d a n  _  о  lin gan  __ fo y d a  
M a h su lo t __ ish la b  __ c h iq a rish  _  x a r a ja tla r i
(ixhUlf)  <'h iqarish  can  n ;;< лЦ
21-jadvalda  respublika  sanoati  va  uning  tarm oqlarining 
m oliyaviy  jihatdan  foydaliligi,  natijaliligi,  y a ’ni  iqtisodiy 
sam aradorligini 
ifodalovchi 
rentabellik 
k o ‘rsatkichlari 
keltirilgan.