T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti

3  - jadval
Sanoat ishlab  chiqarishi tarmoqlaridagi o ‘zgarishlar 
(o‘sish indeksi, 2000-yilga nisbatan foizda)*
K o 'rs a tk ic h la r
2010
2011
2012
S an o at yalpi  ishlab  chiqarishi
2,4  m arta
2,6  m arta
2,8  m arta
Jum ladan:
1.  K o n  sanoati
146,0
146,8
157,5
2.  Q ayta  ish lash   sanoati
2,7  m arta
3.0  m arta
3,2  m arta
S an o at tarm o q lari  b o 'y ic h a
1.  E lek tr en erg etik a
102,6
103,7
106,8
2.  Y o n ilg 'i  sanoati
173.7
174,9
183.3
3.Q o ra m etallu rg iy a
2,6  m arta
2,8  m arta
3.0  m arta
4.  R angli  m etallu rg iy a
105,6
108,3
111,1
5.  K im vo  va  n eft-k im y o  
sanoati
2,9  m arta
3,2  m arta
3.4  m arta
6.  M ash in a so z lik  va  m etalln i 
q ay ta  ish lash
8.2  m arta
9,2  m arta
10,5
m arta
7.  C Trm onchilik,  y o g ’ochm  
q ay ta  ish lash   va  selly u lo za- 
q o g 'o z
5,4  m arta
6,1  m arta
6.5  m arta
8.  Q urilish   m aicriallari
2.2  m arta
2.4  m arta
2,8  m aria
23

9.  Y engil  sanoat
2.4  m arta 
! 
2,5  m arta
2,8  m aria
10.  O ziq -o v q at  sanoati
1
3,8  in arta 
S
 
4,3  m arta
4 ,6   m aria
* M anba:  O 'z b e k isto n   R espublikasi  D av lat statistik a q o ‘m itasi  m a 'lu m o lla ri.
Ishlab  chiqarishni  diversifikatsiyalash  va q o 'sh im ch a  qiym at 
yaratuvchi 
sanoat 
tarm oqlarini 
rivojlantirishga 
qaratilgan 
iqtisodiy  strategiya respublikaga yaxshi  natijalar keltirm oqda.
0 ‘zbekiston  o ‘zining  oltini,  m isi,  paxta  tolasi  va  ipagi,  nefti 
va  gazi,  avtom obillari,  shisha  va  qoram etallar  ham da  ulardan 
tayyorlangan 
buyum lari, 
kimyo 
m ahsulotlari, 
vino 
va 
konservalari  ham da  bir  qator  boshqa  sanoat  m ahsulotlari  bilan 
dunvoga m ashhur.
Q ‘zbekiston  Respublikasining  industrial  qiyofasini  ener­
getika,  kon-ruda,  oltin  qazib  oluvchi,  avtom obilsozlik  sanoatlari, 
elektrotexnika  va  elektronika,  k o ‘p  tarm oq]i  m ashinasozlik  va 
qurilish m ateriallari  sanoatlari  bclgilab  bermoqda.
2.2.  Sanoat tarm oqlari va  ularning  rivojlanishi
Sanoat  ishlab  chiqarishining  tarixiv  rivojlanishi  va  uning 
asosiy  yakunlari  to ‘g ‘risida  so ‘z  yuritilganda  shuni  ta ’kidlash 
kerakki,  hozirgi  0 ‘zbekiston  hududida  «Uy  sanoati»ning  rivoji 
bundan 
12-15 
m ing  yil 
m uqaddam   -   m ezolit  davrida 
boshlangan.  Bu  davrda ju d a  oddiy  m ehnat  qurollari  va  buyum ­
lari  tayyorlangan.
Yangi  tosh  asri  (neolit.  m iloddan  a w a lg i  5-m ing  yillikning 
boshi)  davrida  kem achilik,  to ‘qim achilik  vujudga  kelgan.  N eolit 
davrining oxirida m etalldan  qurol  yasash  boshlangan.
A rxeologik  topilm alardan  m a ’lum  b o ‘lishicha,  m illoddan 
avvalgi  3  m ing  yillikning  oxiridayoq  hozirgi  0 ‘zbekiston 
hududida yashagan  aholi  misdan  qurol  yasashni  bilgan.
Q uldorlik  tizim i  (m iloddan  avvalgi  1-ming  yillik  o ‘rtalari,  V 
asr)  davrida  m ehnat  qurollarini  yasash  jarayonining  taraqqiy
24

etishi,  m etalga  ishlov  berishning  takom illashuvi  hunarm andchi- 
likning  yuksalishiga,  ayirboshlash  va  savdo-sotiq  kuchayishiga 
olib  keldi.
Feodalizm  
tuzum ining 
boshlarida 
(VI-V III 
asrlarda) 
F arg ‘ona  bilan  S o ‘xda  oltin,  mis,  tem ir,  Tlokda  q o 'r g ‘oshin, 
kum ush,  oltin,  Shahrisabzda  toshtuz  qazib  chiqarilgan.
IX  asrda  Sam arqand  sifatli  qo g ‘ozi  va  lam pa  shishasi  bilan 
rnashhur  b o ‘lgan,  Shosh  viloyati  k o ‘pchilik  m ahsulotlari  bilan 
dong  taratgan.  0 ‘sha  davrda  0 ‘rta  O siyodan  Sharqiy  Yevropa, 
X itoy va boshqa  yurtlarga  B uyuk  Ipak  y o ‘li  orqali  charm,  mato, 
ipak, jun,  kiyim -kechak chiqarilgan.
X -XIII  asrlarda  yuz  bergan  feodal  tarqoqlik,  qabila  va 
elatlar 
o ‘rtasidagi 
nizolarning 
avjiga 
chiqishi 
tufayli 
hunarm andchilikda yirik o ‘zgarshlar ro ‘y berm agan.
XIV   asm ing  2-yarm ida A m ir  Tem ur  Sam arqandda hokim i- 
yatni  q o ‘lga  kiritib,  m arkazlashgan  davlatga  asos  soldi  va 
natijada  davlatning  iqtisodiy  va  ijtim oiy  ravnaqiga  katta  y o ‘l 
ochib berdi.
XV   asm ing  oxiriga  kelib  M ovarounnahrda  yuzaga  kelgan 
ziddiyatlar  tufayli  Tem uriylar  davlatining  iqtisodiy  negiziga 
putur yetadi va rivojlanish to ‘xtab  qoldi.
X V I-X V III  asrlarda  Buxoro,  Xiva,  Q o ‘qon  xonliklarining 
vujudga  kelishi  iqtisodiyotning,  shu  jum ladan,  sanoat  ishlab 
chiqarishining  rivojlanishiga  ijobiy  ta ’sir  k o ‘rsatdi  XIX  asrga 
kelib  Turkistonda  hunarm andchilikda  y o g ‘och  va  inetall 
o ‘ym akorligi,  idishlarga  naqsh  solish,  m atolarga  gul  bosish, 
qurollarni  badiiy bezash  rivojlandi.  Bu  asrning  ikkinchi  yarm ida 
O 'zbekiston  hududida  taraqqiyot  tezlashib  sanoat,  ayniqsa,  ip- 
gazlam a  sanoati  rivoj  topdi.
X X  
asr  boshlarida  k o ‘plab  paxta  tozalash,  y o g ‘-m oy 
zavodlari  qurilib  ishga  tushirildi.  1925-1926-yillarda  elektro- 
stansiyalar  qurila  boshlandi.  B irinchi  b o ‘lib  Toshkent  yaqinida 
qurilgan  B o ‘zsuv  gidroclektrostansiyasi  1926-yil  l-m ayda  ishga 
tushirildi.
25

Sam arqand,  Buxoro,  Q o ‘qon,  Term iz  va  A saka  shaharlarida 
issiqlik  elektrostansiyalari  qurilishi  boshlandi.  Bunday  elektro- 
stansiyalar  soni  ] 930-yilda  30  ga  yetdi.  O 'sib   borayotgan 
energetika  bazasi  bir  qancha  yangi  sanoat  korxonalari  qurishga 
im koniyat  yaratdi.
Ikkinchi  jah on   urushigacha  bu  yerda  500  dan  ortiq  sanoat 
korxonalari,  jum ladan,  «Tashselm ash»,  Toshkent  to ‘qim achilik 
kom binati,  C hirchiq  elektrokim yo  kom binati,  K attaqo ‘r g ‘on 
y o g ‘  zavodi,  B ekobod  va  Q uvasoy  sem ent  korxonalari  qurildi. 
N eft  va  rangli  nodir  m etallar  qazib  chiqarish,  qurilish  sanoati 
m ahsulotlarini tayyorlash rivoj  topdi.
Sanoat taraqqiyotida  yoqilg'i-energetika  m ajm uasining  o ‘m i 
alohida.  U ning  tarkibiga  energetika,  neft  va  neftni  qayta  ishlash, 
gaz  va  gaz  kondensati,  k o ‘m ir  qazib  olish  va  boshqa  b ir  qator 
kichik  sohalar kiradi.  Bu  m ajm ua  sanoat  ishlab  chiqarishining  'Л 
qism ini  tashkil  etadi.
O 
'zbekiston R espublikasi jahonda  gaz  ishlab  chiqaruvchi  10 
ta m am lakatdan biridir.
Bu  yerda  qudratli  issiqlik  elektrostansiyalari  va  gidroelektr- 
stansiyalar  m avjud.  Energetika  tarm o g ‘i  respublika  xalq  x o ‘jali- 
gining  negizi,  iqtisodiyot va  fan-texnika taraqqiyotining m ustah- 
kam   poydevori  hisoblanadi.  0 ‘zbekiston  energetika  tizim i 
um um iy  quvvati  12,5  ming.  M Vt  b o lg a n   37  issiqlik  va 
gidravlik  elektrostansiyalam i  o ‘z  ichiga  olgan.  U lar  yiliga  53 
mlrd.  kV t/soat  dan  ortiq  elektr  energiyasi  ishlab  chiqarish 
im koniyatiga  ega.  0 ‘zbekiston  energetika  tizim ining  barcha 
kuchlanishlardagi  elektr  tarm oqlari  um um iy  uzunligi  qariyb  300 
m ing  krn.ni  tashkil  etadi.  Tarm oq  transform atorlarining um um iy 
quvvati  42,6  m ing  M V t.ga  teng.  Hozir  respublika  energetika 
tizim ida 47  m ingga yaqin  xodim   ishlaydi.
« 0 ‘zbekenergo»  davlat  aksionerlik  kom paniyasi  tarkibidagi 
qurilish-m ontaj,  sozlash,  ta ’m irlash  va  boshqa  bir  qator 
tashkilotlam ing  to ‘la  m ajm ui  0 ‘zbekiston  energetika  tizim i 
ishonchli  ishlashini,  izchil rivojlanishini  ta ’m inlam oqda.
26

4-j adval
O ‘zbekiston  Respublikasida ishlab  chiqarilgan 
elektrenergivaning dinamikasi
K o ‘rsa tk ic h lar
2 0 0 0 y
201 Oy
2 0 1 2 y
E le k tr energiyasi  finln. 
kV t/so at)
46,9
52,0
53,0
shu ju m lad an :  issiqlik 
energiyasi
4 2 .0
43,8
46,3
gidro  energLyasi
4.9
8,2
6,7
*M anba:  0 ‘zbek isto n  R esp u b lik asi D av lat statistika  q o ‘m itasi  m a ’lum otlari
Y oq ilgci  sanoati.  R espublika  yoqilg‘i  sanoati  yer  q a ’rida 
topilgan  va  qazib  olinayotgan  k o ‘mir,  neft,  gaz  konlari  negizida 
shakllangan va rivojlanib  bonuoqda.  Respublikada  160  dan ortiq 
neft  va  gaz  konlari  ochilgan,  ularning  115  tasi  B uxoro  va  Xiva 
geologik  provinsiyasida,  27  tasi  F arg‘ona  vodiysi,  10  tasi 
Surxondaryo,  7  tasi  U styurtda joylashgan.  H ozir  71  ta  neft,  gaz 
va  gaz  kondensat,  3  ta  k o ‘m ir konidan  foydalanilm oqda.  50  dan 
ortiq  neft,  gaz  va  gaz  kondensat  koni  esa  kelajakda  ishga 
tushirish uchun  tayyorlab  q o ‘yilgan.
Y oqilg‘i  sanoati  respublika  y o q ilg ‘i-energetika  m ajm ua- 
sining  asosiy  tarm og ‘ini  tashkil  etadi  va  barcha  turdagi 
yo q ilg ‘ini  qazib  olish,  tabiiy  gazni  tozalash  va  yyetkazib  berish, 
neft  m ahsulotlarini  qayta  ishlash  korxonalaridan  iborat.  U lar 
xalq  x o ‘jaligining  barcha  b o ‘g ‘inlarida  xizm at  k o ‘rsatadi. 
Y oqilg‘i  sanoatining  yirik  korxonalari  Toshkent,  F arg ‘ona, 
Buxoro,  Q ashqadatyo,  Surxondaryo viloyatlarida joylashgan.
N eft  sanoati  yo q ilg ‘i  sanoatining  eng  mubim   tarm oqlaridan 
biri  hisoblanadi  va  neftni  qayta  ishlash  korxonalaridan  tashkil 
topadi.  H ozirgi  davrda  sanoatning  bu  tarm o g ‘i  m am lakat  xalq 
x o ‘jaligi  va  aholining  neftga  b o ‘Igan  talabini  to ‘la  qondirish 
im koniyatlariga  ega  b o ‘ldi.  Shu  sababdan  ham   bu  tarm oqning 
aham iyati  bcqiyos.
27

Neftni  qayta  ishiash  sanoati  sohasida  O ltiariq,  F arg'ona, 
Buxoro  neftni  qayta  ishiash  zavodlari  ishlab  turibdi.  Farg‘ona 
zavodi 
surkov 
m oylar 
va 
yon ilg‘i 
ishlab 
chiqarishga 
ixtisoslashgan,  ishlab  chiqarish  b o 'y ich a  50  ga  yaqin  texnologik 
qurilm aga  ega.  O ltiariq  neft  zavodi  esa  yonilg‘i  yo'nalishida, 
K o ‘kdum aloq  neft-gaz  koni  ochilgandan  keyin  1993-yildan 
Fransiyaning  TEK N EP  firm asi  bilan  ham korlikda  B uxoro 
viloyatm ing Q orovulbozor  tum anida  Buxoro  neftni  qayta ishiash 
zavodi  qurilishi  boshlandi.  U ning  yiliga  2,5  mln.  tonna  gaz 
kondensatini  qayta  ishiash  q u w a tig a   ega  b o 'lg an   1-navbati 
1997-yil  avgustda  ishga  tushirildi. 
N eftni  qayta  ishiash 
zavodlarida yuqori  oktanli  benzin,  dizel  yoqilg‘isi,  koks, parafin, 
m otor  m oylariga  q o ‘shilm alar,  yengil  m ashinalar  uchun  m otor 
va  surkov  m oylari  (kom pressor,  turbina,  urchuq  m oylari), 
kerosin,  bitum ,  suyultirilgan  neft  gazlari  (butan,  texnik  propan 
va  b.),  m azut  kabi  50  dan  ortiq  turdagi  neft  m ahsulotlari  ishlab 
chiqariladi.  Y angi  m ahsulot  turlari  ishlab  chiqarish  dasturiga 
m uvofiq  yangi texnologiyalar o^zlashtirilmoqda.
Y oqilg‘i  sanoatining  eng  m uhim   tarm oqlaridan  biri  gaz 
sanoati 
hisoblanadi. 
G az 
yoqilg‘ining  ju d a 
arzon 
turi, 
iqtisodiyotning  barcha  sohalarida  keng  foydalanish  m um kinligi 
ham da  ekologik  jih atdan   ustunligi  tufayli  unga  b o ‘lgan  talab 
kundan-kunga  o ‘sib  borm oqda.  A gar  1940-yilda  respublikada 
atigi  0.7  m ln.  m 3  tabiiy  gaz  qazib  olingan  b o ‘lsa,  hozirgi  paytda 
u  68  mlrd.  m ’  ni  tashkil  etadi.  G azning  respublikada  qazib 
olinayotgan  yoqilg‘i  balansidagi hissasi  90,1  foizga teng.
28

5-jadval
O ‘zbekiston  Respublikasida neft va 
gaz qazib olish  dinamikasi
K o Lrsatkich1ar
2000y
201 Oy
2 0 1 2y
Gaz,  m lrd  m 3
56,4
66,0
61,5
Neft  (gaz ko n d en sati  bilan   birga). 
m ln.  t.
4.2
4,0
3,3
*M anba:  0 ‘zbek isto n   R espublikasi  D avlat statistika  q o ‘m itasi m a ’lum otlari
R espublika  nefi  va  gaz  sanoatini  rivojlantirishning  uzoq 
davrga m o ‘ljalangan  konsepsiyasi  ishlab  chiqilgan va u   izchillik 
bilan am alga oshirilm oqda.
Y oq ilg ‘i  sanoatining  yana  bir  m uhim   tarm og‘i  bu  ko ‘m ir 
sanoatidir.  0 ‘zbekiston  R espublikasi  qidirib  topilgan  2  m illiard 
tonna  k o ‘m ir  zaxiralariga  ega.  K o ‘m ir  qazib  olish  va  yyetkazib 
berish  ishlari  bilan  «K o‘m ir»  aksiyadorlik  birlashm asi  shug'ul- 
lanadi.  A ngren  konida  q o ‘n g ‘ir  k o ‘mir,  S harg‘un  va  Boysun 
konlan da  toshk o‘m ir  qazib  olinadi.  K o ‘m ir  konlari  korxonalar 
tom onidan  turli  usullarda  o ‘zlashtirilayotir:  ochiq  usulda,  yer 
osti  va  yer  ostini  gazlashtirish  usuli  bilan  (Nou-Xau).  K o‘mir 
energetika  m aqsadlarida  va  m aishiy  yoqilg‘i  sifatida  ishlatiladi. 
K o ‘m irni  qayta  ishlashdan  chiqqan  chiqindi  organik  va  mineral 
o ‘g ‘itlarga ay 1 antiriladi.
K onlardan  chiqqan  k o ‘m irlar  sifatli  yonilg‘i,  qim m atbaho 
ham da  kam yob  m ateriallam ing  turli  xillarini  olish  uchun  xom 
ashyodir.  U  m asalan,  koks  briketa,  m otor  yo n ilg ‘isi,  kalsiy  kar- 
bidi,  sorbent,  qora  va  rangli  m etallurgiyada  uglerodli  q o ‘shim- 
chalar sifatida ishlatiladi.
K o ‘m ir  qazib  olish  jarayonida  kaolin,  ohak,  kvart  qumlari, 
k o ‘m ir  kukuni,  kam yob  yer  elementi  (germ aniy),  sh ag ‘al  va 
boshqa foydali  qazilm alar olinadi.
Yaxshi  xom   ashyo,  k o ‘pdan  sinalgan  erkin  m aydonlarning 
bisyorligi,  suv  ham da  elektr  va  issiqlik energiyasi,  tem ir  y o ‘llar-
29

rung  m avjudligi,  stansiyalam ing  yaqinhgi  va  xalqaro  aeroportlar 
borligi  ishlab  chiqarish  sanoat  kom pleksini  bunyod  etishda  q o ‘l 
keladi.  Shuningdek,  qazib  olingan  va  boyitilgan  kaolin,  chinni 
fayans  va  sopol  buyum lar,  o ‘tga  chidam li  va  qurilish  g'ishtlari, 
tom   yopqichlar,  drenaj  va  kanalizatsiya  quvurlari,  x o 'ja lik   va 
m anzarali  chinni  buyum lar,  shisha  va  shisha  idishlar,  elektr 
izolyatorlari  ham  bu  ishda  yordam   beradi.  Bundan  tashqari,  kao­
lin  q o g bozsozlik.  rezina-texnika,  plastm assa  sanoatida,  shuning­
dek,  kosm etika  va  boshqa  m aqsadlarda  ishlatish  uchun  xizm at 
qiladi.
0 ‘zbekiston  hududining  geologik  xususiyatlari  q o ‘shim cha 
foydali  qazilm alam i  o ‘zlashtirish  va  ularni  qayta  ishlash  uchun 
keng  im koniyatlar  yaratadi.  Ayniqsa,  yonuvchi  slanet,  ohak, 
bezakli  tosh  konlarini  o ‘zlashtirish  k o ‘pchilikni  qiziqtiradi. 
K eram zit,  absorbent,  o ‘g ‘it  va  g ‘isht  ishlab  chiqarish  uchun 
yuqori  sifatli loylar tayyorlash m um kin.
M etallurgiya  sanoati. 
H ozirgi  0 ‘zbekiston  hududida 
rudadan  metal  olish  4-5  m ing  yildan  ziyod  tarixga ega.  Q adim da 
m isdan  turli 
buyum lar  tayyorlangan. 
K eyinroq  rudadagi 
m etallardan  qalay,  kum ush,  oltin  va  boshqalam i  eritish,  quyish 
va  qizdirib  ishlash  o ‘zlashtirilgan,  dastlabki  tanga  pullar  zarb 
qilingan.  Ilk  o ‘rta  asrlarda  F arg ‘onada,  Zarafshon,  Chirchiq, 
O hangaron  vodiylaridagi  bir  qancha  hududlarda  zargarlik, 
m isgarlik,  tem irchilik,  degrezlik,  rixtagarlik  rivojlangan.  Rux, 
surma,  m argim ush,  vism ut,  k ob al’t  kabi  rangli  m etallar  m a ’lum  
b o im a s a d a ,  ularning qotishm alaridan  keng foydalanilgan.
Qora  m etallurgiya  sohasida  faoliyat  k o ‘rsatayotgan  yagona 
korxona 
B ekobod 
shahridagi 
“0 ‘zbekiston 
m etallurgiya 
kom binati”  A ksiyadorlik  ishlab  chiqarish  birlashm asidir.  Unda 
p o ‘lat  va  p o 'lat  prokatlar,  turli  aylanm a  hajm dagi 
poMat 
soqqalar,  va  p o ia t  tm balar  ham da  chiroyli  va  bejirim   sirli 
idishlar  ishlab  chiqariladi.
30

6- jadval
O'zbekiston  qora  metalurgiya sanoadda  mahsulot 
ishlab  chiqarish  dinamikasi  (ming tonna)
K o ‘rsatk ich lar
200()y.
20 1 0  y.
2 0 1 2y
P o l a t
4 1 5 ,4
731.4
750,0
T ay y o r  prokat
372,3
691,9
710,5
*M anba:  0 ‘zbek isto n   R espublikasi D av lat statistika  q o ‘m itasi  m a ’lum otlari
R angli  m etallurgiya  -   respublika  m etallurgiyasining  eng 
m uhim,  yetakchi  tarm oqlaridan  biri  hisoblanadi.  Sanoatning  bu 
turi  0 ‘zbekistonda  XX  asm ing  25-yillaridan  jad al  rivojlana 
boshladi.  Rangli,  nodir  va  qim m atbaho  m etal  (mis,  q o ‘rg ‘oshin, 
tux,  volfram ,  m olibden,  kum ush,  oltin,  sim ob) konlari  topildi.
R angli 
m etallar 
sifatini 
yaxshilash, 
ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini  intensivlashtirish,  turli  foydali  qazilm alam ing 
yangi  konlarini  o ‘zlashtirish  hisobiga  rangli  m etallurgiya  ishlab 
chiqarishini  yanada  rivojlantirish  m o ‘ljallanm oqda,  shu  bilan 
birga,  yangi  fabrika  va  konlar  Ь аф о   etiladi.  Jizzax  viloyatida 
0 ‘zquloq 
k o ‘rg ‘oshin-rux 
koni, 
S u r x o n d a r y o  
viloyatida 
Xonrizm   kon  boyitish  korxonasi  quriladi.  Olmaliq  kon- 
m etallurgiya  kom binatida  mis,  rux,  sulfat  kislotasi  va  y o ‘ldosh 
elem entlam i  ishlab  chiqarish  k o ‘paytiriladi.
Oltin  qazib  olish  sanoati.  M arkaziy  O siyoda,  xususan, 
hozirgi 
0 ‘zbekiston 
yerlarida 
m iloddan 
avvalgi 
VI—V 
asrlardayoq  oltin  qazib  olingan  va  undan  turli  taqinchoqlar, 
zargarlik  buyum lari,  bezaklar  yasalgani  m avjud  arxeologik 
topilm alardan  m a ’lum.  T u g ‘m a  (erkin  uchraydigan)  oltin 
konlarini  o ‘zlashtirishga  qadar  oltin  asosan  sochrna  konlarda 
ju d a  ibtidoiy  usullarda  oltin  zarralari  aralash  qumni  q o ‘y  terisi 
qore-jagan  y o g ‘och  to g ‘oralarda  yuvib,  ajratib  olingan.  Sochm a 
oltin  olish X-XI  asrlarda  Chotqol,  Chirchiq,  Norin,  K oson,  S o ‘x, 
Zarafshon,  D arvoz daryolari vodiylarida olib  borilganlagi haqida 
m a’lum otlar bor.
31

0 ‘rta  asrlarda  oltinli  qum lam i  yuvish  bilan  birga  m o ‘g ‘ullar 
bosqiniga  qadar  kovlangan  Chotqol-Q uram a,  N urota  to g ‘larida, 
m arkaziy  Q izilqum dagi  konlarda  tu g ‘m a  oltin  kon  lahm lari 
hozirgacha  saqlanib  qolgan.  0 ‘zbekistonda  m a ’lum  b o ‘lgan 
konlam ing 
k o ‘pchiligidan 
qadim gi 
konchilar 
qisman 
foydalanganlar.
X IX  
asm ing  80-yillaridan  boshlab,  M arkaziy  O siyoning 
xom   ashyo  resurslari  o ‘rganila  boshlandi.  O 'lk an in g   barcha 
jovlarida  tadqiqotlar  o ‘tkazildi,  geologik  kartalar  tuzildi,  ayrim 
konlar  tavsiflandi.  C hirchiq,  Piskom   va  Chotqol  daryolari 
vodiylarida  kichik-kichik  oltin  izlovchi  korxonalar  oltin  olish 
bilan  shug‘ullana  boshladilar,  1913-1917-yillarda esa O birahm at 
darasi  (Toshkent viloyati)  dagi  oltin konidan foydalanildi.
N oyob  m etall konlarini  qidirib  topish  va ulardan foydalanish 
m uam m olarini  hal  qilish  ishlarida  m arkaziy  ilm iy  m uassasalar 
faol  ishtirok  etdilar.  30-yillar  boshida  « 0 ‘zbekoltm noyobm et» 
tresti  tashkil  etildi.  0 ‘sha  yillari  O hangaron,  C hirchiq  daryolari 
vodiylarida,  Q uram a  togTarida  oltin  izlovchilar  oltin  qum ini 
yuvish  usulida  ajratib  olganlar,  lekin  yillik  oltin  olish  bir  necha 
o ‘n kilogram m dan oshm agan.
1941-1945-yillarda  oltin  izlovchilik  (artel)  y o ‘li  bilan  oltin 
ajratib  olish jadal  olib  borildi,  olingan  yillik  oltin m iqdori  qariyb 
50  kg.  ga  yetdi.  Rudali  oltin  izlash  va  qidiruv  b o ‘yicha  olib 
borilgan 
tadqiqotlar 
natijasida 
Q oraqo‘ton, 
Bichanzor. 
Pirm urob, 
G ‘o ‘saksoy, 
so ‘ngra 
K o ‘chbuloq, 
M uruntov, 
C horm iton,  M aryayunbuloq,  Kauldi,  Q izilolm alisoy,  Sarm ich  va 
boshqa  rudali  oltin  konlari  topildi.  1965-yilda  M etallurgiya 
vazirligiga  b o ‘ysinuvchi  «O 'zbekoltin»  birlashm asi  va  boshqa 
oltin  qazib  olish  korxonalari  tashkil  etildi.  B irlashm a  qazib 
olgan 
flyus 
rudalaridan 
O lm aliq 
kon-m etallurgiya 
kom binatining  kim yo  eritish  zavodida  oltin  ajratib  olish  y o ‘lga 
q o ‘yildi.  1970-yili  C hodak  oltin  koni  ishga  tushirildi.  O 'sh a 
vaqtdan  respublikada  oltin  qazib  olish  sanoati  shakllandi,  oltin 
olish  oldingi  yillardagiga  nisbatan  uch  marta  k o ‘paydi.  1972-yil-
32

da  K o ‘chbuloq  koni  va  A ngren  oltin  ajratish  fabrikasi  loyiha 
quvvatlarida  ishlay  boshladi. 
1977-yili  K auldi, 
1980-yili 
M arjonbuloq  oltin  qazib  olish  m ajmui,  1989-yili  Zarafshon  va 
Q izilolm achisoy konlari  foydalanishga topshirildi.
R espublika 
m ustaqillikka 
erishishi 
bilan 
0 ‘zbekiston 
hukum ati  uzoq  yillar  davom ida  sobiq  ittifoq  ixtiyorida  b o ‘lgan 
oltin 
qazib 
olish 
sanoatini 
respublika 
m ustaqilligini 
m ustahkam lash  y o ‘lida  rivojlantirish  b o ‘yicha  bir  qancha 
tashkiliy choralar k o ‘rdi.
R espublikada  40  dan  ortiq  oltin  koni  aniqlangan.  O ltinning 
asosiy  zaxiralari  M arkaziy  Q izilqum dagi  oltin  konlarida 
m ujassam . 
0 ‘zbek 
oltini 
jahonning 
eng 
yuqori 
sifat 
standartlariga raos  b o ‘lib,  to ‘rtta  to ‘qqiz  raqam i  bilan baholanadi 
v a  u  oxirgi  25  yilda  e ’tiroz  (reklam atsiya)  olgani  y o ‘q.  S o‘nggi 
yillarda  u  sifati  uchun  bir  necha  bor  xalqaro  sovrm lar  bilan 
taqdirlandi.
Y evroosiyo  q it’asida  eng  katta  hisoblanadigan,  rudasi 
tarkibida  oltin  k o ‘p  b o ‘lgan  M uruntov  koni  dunyodagi  gigant 
konlari jum lasiga  kiradi.  Ushbu  konning  topilishi  xalqaro  geolo- 
giya jam oatchiligi  tom onidan  oltin  qazib  chiqarish  b o ‘yicha  XX 
asr ikkinchi yarm ining eng katta kashfiyoti  deb  e ’tiro f etildi.
M uruntovdagi  affm it  korxonasida  zam onaviy  oltin  tozalash 
texnologiyasi  jo riy   etilgan  b o ‘lib,  u  bir  qancha  nou-xauni  o ‘z 
ichiga  oladi.  Bu  esa, ju d a   yaxshi  tovar  k o ‘rm ishiga  ega  b o ‘lgan 
yuqori probali  oltin  olish im koniyatini beradi.
M am lakat  m ustaqilligining  dastlabki  yillarida  infratuzilmasi 
yuqori 
darajada 
rivojlangan 
Sam arqand 
va 
Toshkent 
viloyatlarida  oltin  rudali  konlar  aniqlandi  va  razvedka  qilindi. 
D unyoning 
eng 
yirik 
oltin 
rudali 
provintiyasi 
b o ‘lgan 
Q izilqum dagi  M uruntov  koni  bilan  bir  qatorda  A ji-bugut, 
Bulutkon,  Balpantov,  A ritontov,  Turbay va  boshqa  yangi  konlar 
aniqlandi  va o ‘rganildi.
Xulosa  qilib  shuni  aytish  kerakki,  oltin  qazib  chiqarish 
b o ‘yicha ju d a  katta  ishlar am alga  oshirildi.  N atijada  0 ‘zbekiston
33

oltin  qazib  chiqarish  b o ‘yiclia dunyoda  sakkizinchi, M DH  da  esa 
ikkinchi  (Rossiyadan  keyin)  o 'rm g a  chiqib  oldi.  Aholi  jon 
boshiga  oltin  ishlab  chiqarish  hajmi  b o ‘yicha  0 ‘zbekiston 
M D H da birinchi  va dunyoda beshinchi  o ‘n n d a  turadi.
R espublika  kum ush  konlariga  ham  ega,  B ular  N avoiy 
viloyatidagi 
V isok o v o l’tnoe, 
0 ‘qjetpes, 
K osm onavtchi 
va 
N am angan  viloyatidagi  O qtepa  konlaridir.  K atta  miqdordagi 
tasdiqlangan  zaxiralar  oltin  va  m is-porfir  konlarida  m avjud. 
O qtepa  koni  kum ush  qazib  chiqarish  b o ‘yicha  eng  istiqbolli  va 
chet ellik  investorlar uchun jo zibali  kondir.
0 ‘zbekistonda  qim m atbaho  m etallar  bilan  bir  qatorda  uran 
ham  qazib  olinadi.  Uni  olish  uchun  m ineral  xom   ashyo  bazasi 
m avjud.  U ran  eng  sam arali  va  ekologiya  nuqtai  nazaridan 
optim al  hisoblangan  usul  -   yer  ostida  ishqorlam i  yuvish  usuli 
bilan  olinadi.
Mis,  k o ‘rg ‘oshin,  m h  sanoati  asosan  O hongaron-O lm aliq 
kon  sanoati  rayonida  Q o ‘rg ‘oshinkon-O ltintopgan  polim etall 
konlari,  Q alm oqqir  mis  konlari  negizida  shakllana  boshlagan. 
U shbu  sanoat  tarm o g ‘ining  yetakchi  korxonasi  tugal  m etal­
lurgiya  tikliga  ega  b o ig a n   O lm aliq  kon-rnetallurgiya  kom binati 
hisoblanadi.  K om binatning  mis  m ajm uasi  Q alm oqqir  m is  koni, 
ruda  boyitish  fabrikasi,  m etallurgiya  zavodidan,  q o ‘r g ‘oshin  - 
ruh  m ajm uasi  Q o ‘rg ‘oshinkon,  O ltintopgan,  C halaga  va  boshqa 
konlar,  ruda  boyitish  fabrikasi,  m etallurgiya  zavodlarini  o ‘z 
ichiga  oladi.  U lar  asosan  tozalangan  misni  eksport  qilmoqda. 
H ar  yili  bir  necha  o ‘n  m ing  tonna  mis  ishlab  chiqarayotgan 
O lzbekiston  mis  zaxiralari  b o 'y ich a  dunyoda  10-o‘rinda  turadi. 
R uda  konidagi  rangli  m etallar  qatlam lari  asosan  Toshkent 
viloyatining  O lm aliq  rudali  m aydonida  joylashgan.  Bu  erdagi 
uchta konda bir necha m is  zaxiralari  bor deb  taxmin  qilinm oqda. 
Bun dan  tashqari,  D al’nee  koni  razvedka  qilingan.  Zaxiralarning 
kattaligi,  qazib  chiqarish  tannarxi,  rudadagi  m isning  tarkibi 
jihatidan  M D H   m am lakatlarida  hali  unga  teng  keladigan  kon 
y o ‘q.  V olfram ,  m olibdcn,  litiy  sanoaiining  yirik  korxonasi
34

0 ‘zbekiston  qattiq  qotishm alar  va  o ‘ta  chidam li  C hirchiq m etal­
lar  kom binati  hisoblanadi.  Kom binat  ingichka  volfram   (Sa- 
m arqand)  va  Q o ‘ytosh  volfram ,  m olibden  (Jizzax)  konlari 
rudalari  ham da  m is  rudalaridan  ajratib  olinadigan  m olibden 
negizida  ishlaydi.  K om binatda  birinchi  m olibden  quyilm asi 
1956-yili  olingan.  1957-yildan  esa  qattiq  qotishm alar  ishlab 
chiqarish  boshlangan.  K om binat  m ahsulotlari  (100  turdan  ortiq) 
elektrotexnika,  p o ‘lat  eritish,  kon  burg‘ilash  sohalarida  keng 
qoTlaniladi.
2 0 1 0 -2 0 13-yillar  m obaynida  Surxondaryo 
viloyatining 
Sariosiyo  tum anida  um um iy  qiym ati  146  m illion  dollar  b o ig a n  
X onjiza  konida  polim etall  rudalari,  y a ’ni  rux,  q o ‘rg ‘oshin,  mis 
va  kum ushning  katta  zaxiralarini  qayta  ishlash  b o ‘yicha  yirik 
loyihalar am alga osh irild i1.
R espublikada  yana  bir  qator  nodir  va  sochm a  m etallar  -  
reniy, 
selen,  tellur, 
skandiylar  ishlab  chiqariladi,  rangli 
m etallam ing  ikkilam chi  quyilm alarini  olish  yoTga  q o ‘yilgan. 
A lyum iniy  parchalarini  qaytadan  eritib,  yiliga  bir  necha  o ‘n 
m ing  tonna  ikkilam chi  alyum iniy  xalq  x o ‘jaligiga  etkazib 
berilm oqda.