T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti
-jadval 0 ‘zbekiston sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotning
Download 16 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 14.4. M ahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari
- Qisqacha xulosalar
- Nazorat va muhokama uchun savollar
- XV bob SANOAT ISHLAB CHIQARISHIDA BAHO VA BAHOLASH 15.1. Baho - bozor munosabatlarining iqtisodiy kategoriyasi
21-jadval 0 ‘zbekiston sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabellik darajasi, foizda T arm oq 2 0 0 0 -v 2005-y 20 1 0 -v 2 0 1 1-v 2 0 1 2 -v B utun san o at 33,3 42,1 36,6 34,9 35.9 ulardan: elek tro cn erg etik a 5.3 27.4 18,6 24,5 25,4 y o q ilg ‘i sanoati 71,4 105.5 84,2 67,2 89.5 qo ra m etallu rg iy a - - 38,1 39,4 4 0 ,6 rangi rnetailurgiya - - 65,8 60,5 57,0 kirnyo v a neft kim yo 27,1 27.2 26,0 33,5 31.7 m ash in aso zlik v a m etal hi i q ay ta ishlash 38.2 15.8 21,9 18,7 17,9 o 'rm o n , y o g 'o c h v a q o g ‘o z sanoati 47,5 42,9 24,6 37,2 22.4 qurilish m aleriallari sanoati 31,7 47,5 85.1 95.0 92.9 ycngil sanoat 17,4 10,8 15.3 12.9 • 4.9 o z iq -o v q a t sanoati 26,9 23.9 44,0 43.0 47.8 1 * M a n b a : 1 9 9 1 - 2 0 1 3 - y i il a rg a taa llu q li s tali slik t o 'p la m la r . R entabellik darajasi k o ‘rsatkichining yuqori b o ‘lishi korxo na ixtiyoridagi asosiy va aylanm a fondlardan oqiiona foydalanilayotganini va korxonaning m a’lum miqdorda foyda (darom ad) olayotganligini k o ‘rsatadi. 251 R entabellik darajasini k o 4arish uchun sanoatning barcha tarm oqlari va korxonalari sotilgan m ahsulot hajm ini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kam aytirishga, ishlab chiqarilgan m ahsulot sifatini oshirishga qaratilgan tadbirlam i am alga oshirishlari zarur. 14.4. M ahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari M ehnat unum dorligini oshirish, xom ashyo va m aterial, y o q ilg 'i va elektr energiya xarajatlarini kam aytirish. xizm at k o 'rsa tish va boshqarish sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarish- dan tashqari, xarajatlarni kam aytirish sanoat m ahsuloti tan narxini pasaytirishning eng m uhim m anbalari hisoblanadi. M ehnat unum dorligini oshirish uchun esa ishlab chiqarishni m odem izatsiya qilish texnik va texnologik qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zam onaviy, m oslashuvchan texnologiya- lam i keng jo riy etish ham da ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etishning ilg ‘or usullarini jo riy qilish orqali har bir ishchi tom onidan tayyorlanayotgan m ahsulotni ko^paytirish kerak. Bu holda har bir m ahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, am m o ishchining um um iy ish haqi esa ortib boradi. M ehnat unum dorligi ish haqiga nisbatan jad al o\sgandagina tannarx pasayadi. M ehnat unum dorligining o ‘sish m ohiyati shundan iboratki, bunda m ahsulot ishlab chiqarishga ketadigan jonli m ehnat ulushi kam ayadi, ilgari sarflangan m ehnatm ng ulushi esa ortadi, biroq m ahsulot birligi uchun ketadigan m ehnat sarfi qisqaradi. M aterial, yoqilg‘i va elektr energiya xarajatlarini kam ay tirish uchun ulam i tejab sarfi ash, qim m atbaho m ateriallam i arzon, lekin yaxshi m ateriallar bilan alrnashtirish, ulam i sotib olish va korxonaga keltirish bilan bo g ‘Iiq bo'Igan sarflarni qisqartirish kerak b o ’ladi. 252 X izm at k o ‘rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajat- lami qisqartirishga esa tarm oq va korxonalardagi m a ’m uriy- boshqaruv apparatining sarflarini kam aytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlam i saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan m a b la g ia m i tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. U num siz xarajatlam i (jarim a to ‘lash, penya va hokazolar) tugatish m ahsulot tannarxini pasaytirishda muhim aham iyat kasb etadi. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtim oiy shakllarini takom illashtirish, ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ishlab chiqarish va m ehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash m ahsulot tannarxini pasaytirishni ta ’m inlovchi om illar hisoblanadi. M asalan, texnika taraqqiyoti m ahsulot tannarxini pasaytirishning barcha m anbalariga t a ’sir k o ‘rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizat- siyalash ham da kom pleks avtom atlashtirish, kim yolash m ahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirm a xarajatlam i kam aytiradi. H ar bir korxonada m ahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun, eng a w a lo , undagi zaxira, foydalanilm ayotgan im koniyatlam i aniqlash kerak. Ular k o ‘zga tashlanadigan, yuzaki, ju d a m urakkab, k o ‘z ilg ‘am aydigan b o ‘lishi mum kin. Faqat chuqur, har taraflam a iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni aniqlash, topish m um kin b o ‘ladi. Zaxiralar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mum kin. U lar, eng avvalo, to 4planish jo yig a k o ‘ra, ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. Tashqi rezervlarga tarm oqlar b o ‘yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy-ekologik rezervlar kiradi. Rezervlar safarbar etilishi m uddati b o ‘yicha jo riy va istiqbolli rezervlarga ajraladi. Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari b o 'y ich a ham guruhlarga b o ‘lish m um kin. Bunday rezervlarga 253 m ehnat, m oddiy va asosiy fondlardan foydalanish rezervlari kiradi. K orxona yoki tarm oq faoliyatim tahlil etish uchun rezer- vlam i ikkiga b o blib k o ‘rish mum kin: - tashkiliy-texnikaviy rezervlar; - ijtim oiy - iqtisodiy rezervlar. Y uqorida keltirilgan barcha rezervlar, y a ’ni foydalanilm a- yotgan im koniyatlam i safarbar etish, ishga solish ham da shu asosda tannarxni keskin pasaytirish uchun bir qator om illardan keng foydalanish va ulam i hisoblab chiqish kerak. U ishning m etodikasi, usulini «K orxonalar faoliyatim tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish» fani bo 'y ich a m a'ro 'zalard a, am aliy m a sh g ‘ulotlarda chuqqurroq va bar tom onlam a tushuntirib beriladi. M ahsulot tannarxini rejalashtirish m ehnat, m oddiy va m ohyaviy m ab lag4ardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori sam aradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi boT im lam i o ‘z ichiga oladi: 1. M ahsulot tannarxini pasaytirish rejasi; 2. M ahsulot tannarxini k a l’kulyakiyalash; 3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; 4. Tovar va sotiladigan m ahsulot tannarxining hisobi. Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. B irinchi bos- qichda, eng avvalo, hisobot yilida rejalam ing bajaralishi tahlil etiladi, m ahsulot tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va am qlangan rezervlardan foyda lanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona b o ‘lim lariga yetkaziiadi. M ahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida yuqoridan belgilanm aydigan, aksincha, korxonalam ing o ’zida hi sob qilinadigan k o ‘rsatkich hisoblanadi. Shunga qaram ay, m ahsulot tannarxi sanoat ko'rsalkichlaridan 2 5 4 biri b o ‘lib qolaveradi. Chunki sanoat m ahsuloti tannarxini pa- saytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri hisoblanadi. M ahsulot tannarxi qanchalik past b o ‘lsa. albatta, boshqa shart-sharoitlar bir xil b o ‘lgan holda (masalan, xuddi o ‘sha m ahsulotning narxi barqaror boMganda) uni sotishdan kelgan foyda ham shunchalik k o ‘p b o ‘ladi. Shu sababli yaqin va uzoq kelajakda ham ishlab chiqarish xarajatlari va m ahsulot tannarxining pasaytirish inqirozga qarshi choralar dasturida belgilangan vazifalardan biri hisoblanadi. 9- c liizm a. T a n n a rx n i p a s a y tiiis h n in g a s o s iy y o 'n a lis h la r i R espublika Prezidenti o ‘zining “Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning y o ‘llari va choralari” asarida bu llkrni davom ettirib yana bir muhim m asalaga e ’tibor berish kerakligini ta ’kidlaydi: “Shuningdek. tannarxni kam aytirish b o ‘yicha belgilangan param etrlarga 255 erishish uchun rahbar va m a s’ul xodim larni rag^batlantirishning ta ’sirchan m exanizm ini ishlab chiqish k o ‘zda tutilm oqda” '. B uning uchun har b ir x o ‘jalik yurituvchi subyekt o ‘z faoliyat y o ‘nalishi b o 'y ich a tannarxni pasaytirish omillari to ‘g ‘risida keng va chuqur tasavvurga ega b o ‘lishi lozim. U m um iy holda, m am lakatim iz korxonalarida tannarxni pasayti- rishning asosiy y o ‘nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e ’tibor qaratish m aqsadga rauvofiqdir (9-chizma). Qisqacha xulosalar M ahsulot tannarxi sanoat korxonalari faoliyatining m uhim koT satkichlaridan b in b o 4ib, u m ahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga sarflangan m ab lag'lard an tashkil topadi. Shu sababli m ahsulot tannarxini arzonlashtinshning aham iyati beqiyosdir. Uni pasaytirish foyda (darom ad)ning oshishiga, narxlam ing pasayishiga im koniyat yaratadi. Foyda (darom ad) korxona faoliyatini um um lashtiruvchi k o ‘rsatkichdir. U m oddiy ishlab chiqarishda yaratilgan so f daro- m adning bir qism i b o iib , davlat byudjeti darom adlarining shakllanishida asosiy m anbalardan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish rentabelligi sanoat ishlab chiqarishi, uning tarm oqlari va korxonalarning iqtisodiy sam aradorligini ifodalovchi m uhim k o ‘rsatkichlardan biridir. Shuni ta ’kidlash kerakki, 22 yillik m ustaqil taraqqiyotim iz m obaynida sanoat ishlab cbiqarishinm g usluksiz rivojlanishi tufeyli nafaqat m ahsulotlam ing hajmi k o bpaydi v a sifati yaxshilandi, balki ulam i tayyorlash uchun sarflangan xarajatlar m iqdori keskin kam aydi va oqibat natijada sanoat tarm oq- larining rentabellikligi yuqori darajaga ko4arildi. 1 K arim o v LA. Ja h o n m o liy av iy -iq liso d iv uiq iro zi, 0 ‘z b ek isto n sh aro ilid a uni b a rta ra f e tish n in g y o ‘llari va ch o ralari. - Т.: O 'z b e k is to n , 2 0 09-yil. 33 -3 4 -b etlar. 256 Nazorat va muhokama uchun savollar 1. Tannarx va qiym at m uam m olari. 2. T annarxning tarkibi, strukturasi va uni pasaytirish y o ‘l- lari. 3. Foyda va uni m aksim allashtirish masalalari. 4. Rentabellik va uni hisoblash usullari. 5. Inqiro/ga qarshi chora-tadbirlar dasturida tannarx masala- lariga berilgan e ’tibor nim alardan iborat? 257 A s o s iy a d a b i y o t l a r 1. O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ishlab chiqarishni m odem izatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlaishi ragbatlantirishga oid q o ’shim cha chora-tadbirlar to 'g ‘risida»gi Farm oni. /7 X alq so ‘zi, 2007-yil, 15-mart. 2. Karimov I.A. Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston sharoilida uni bartaraf etishning y o ‘llari va choralari. — Т.: O ‘zbekiston, 2009 yil, 56 bet. 3. K arim ov T.A. M am lakatim izda dem okratik islohotlam i chuqurlashtirish va fuqarolik jainiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. //X alq so ‘zi, 2010-yii 13-novabr. 4. K arim ov I.A. 2014-yil yuqori o ‘sish su r’atlari bilan rivojlanish, barcha m avjud im koniyatlarni safarbar etish, o ‘zini oqlagan islohotlar strategivasini izchil davom etdrish yili b o'lad i. - // Xalq s o ‘zi, 2014-yil 18-yanvar. 5. O rtiqov A. “Sanoat iqtisodiyoti” (D arslik).-T .:T D IU , 2004-yil, 256 bet. 6. П ром ы ш ленность Республики У збекистан. С татистические сборники. Т.: - 2000 - 2009 гг. 7. http://w w w .press-service.uz - «Prezident sayti». 8. h ttp ://w w w .g o v .u z- «H ukum at sayti». 9. http://w w w .tsue.uz - «U niversitet sayti» 258 XV bob SANOAT ISHLAB CHIQARISHIDA BAHO VA BAHOLASH 15.1. Baho - bozor munosabatlarining iqtisodiy kategoriyasi Baho kuchli ljtim oiy y o ‘naltirilgan bozor kategoriyasi b o ‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan m unosabatlam i anglatadi. O qilona, ilm iy jihatdan asoslangan baho va baholash iqtisodiyotning ilm iy va am aliy vositalaridan biri hisoblanadi. Baho siyosati davlat iqtisodiy siyosati va iqtisodiy strale- giyasining m uhim ajralm as qismidir. Shu sababli ijtim oiy- iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirishda, m ehnatk ash 1 arn i r, g tashabbusi va om ilkorligini rivojlantirishda baho belgilash siyosati alohida o ‘rin egallaydi. Bahoni x o ‘jalik m exanizm i va o ‘zini o ‘zi pul bilan ta ’m inlashning ustuni deyish mum kin. Jam oanm g va ayrim xodim ning darom adlari, ular iqtisodiy m anfaatlari narxning, y a ’ni bahoning to ‘g ‘ri belgilanishiga b o g iiq . Baho bam isoli barom etr kabi bozor holatini k o ‘rsatib turadi, u pasayib ketsa, tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz b o ‘lib, uni boshqa tovar bilan alm ashtirish yoki sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga q o ‘yiladi. Baho pul m uom alasi holati, kreditlash sam aradorligi va iqtisodiyotning m oliyaviy so g ‘lom ligi bilan b o g ‘liq. Davlatning, korxonalar va ularda ishlovchilarning, um um an, aholining o ‘zaro bogManishi baho yordam ida am alga oshiriladi, ijtim oiy resurslardan foydalanish ta ’m inlanadi, yalpi ichki m ahsulotni hisobga olish va taqsim lash am alga oshiriladi. Bahoni tovar qiym ati belgilaydi, am m o bozor iqtisodiyoti sharoitida u aniq qiym atdan yuqori yoki kam bo 'lish i mum kin. Bu esa, bozordagi o ‘sha m ahsulotga b o ig a n talab va taklifga b o g ‘liq. Tovar bahosining darajasi, shuningdek, tovarning ijtim oiy foydaliligi 259 darajasi va boshqa tovarlar o'rnini bosa olishi, m uom aladagi pulning xarid q u w a tig a ham b o g ‘liq b o 'lad i. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho yordam ida korxonalar ishlab chiqarishini tashkil etishning asosiy m uam m olaridan biri. nim a ishlab chiqarish foydali ekanligini hal etishdir. Baho tovar taklifi, aholining roMov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarining oshib yoki kam ayib ketishi to ‘g ‘risida korxona egalariga axborot beruvchi vosita ham dir. B ahoning yana bir vazifasi qiym at o ‘lchovidir. N azorat jihatdan olib qaralganda, baho-tovar qiym atining puldagi ifodasidir. A m aliy jihatdan qaralganda esa baho-m uhim iqtisodiy vosita, dastak hisoblanadi. Bun da qilingan xarajatlar va olingan riatija m a ’lum bir narx yordam ida hisob-kitob qilinadi. MaMumki, qiym at ishiab chiqarish kategoriyasi boMib. ishlab chiqarishdagi m ehnat sarflanishi bilan b o g ‘liq m unosabatlam i ifoda etadi. Tovam ing yaratiiishida m oddiylash- gan va jo n li m ehnat sarf etiladi. U larning m ajm uasi - qiym atdir. A m m o qiym at har qanday m ehnat sarfi emas. Q iym at tovarni yaratishga ketgan ijtim oiy zarur m ehnat sarfi, aniqrog'i, ehtiyojni qondira olgani sababli bozorda tan olingan m ehnat sarfidir, chunki m ehnatning bir qism ini, agar u kerakli boMmasa, bozor inkor etadi va shu qismi qiym atni yaratishda ishtirok etmaydi. M uayyan baho sharoitida ko'proq foyda olish uchun xarajatlam i kam aytirish zarur. B aholar tovar-pul m unosabatlari m uom alasining shakli va sotiladigan m ahsulot turiga k o 'ra farqlanadi. Bahoning turlari bir-biri bilan o kzaro b o g ‘liq b o ‘lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. M azkur tizim ning m uhim elem entlari quyidagilardir: ■ ulgurji baholar. U lar firm alar o ‘z m ahsulotlarini katta hajm da boshqa firm alarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotayotganligida q o ‘llaniladi. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni, zarur foyda olishni ta ’m inlanishi zarur; 260 ■ chakana baholar. U lardan tovarlam i bevosita iste’m olchilarga sotishda foydalaniladi. Bu baholarga davlat savdosi, xususiy shaxsiy m ulk egalari d o ‘konlari va bozorda yuzaga kelayotgan baholar kiradi. C hakana baho darajasi aholining real darom adlari bilan belgilanadi. ■ xarid baholari qishloq x o ‘jaligi m ahsulotlarining davlat tom onidan sotib olinishida ishlatiladi. ■ dunyo baholari xalqaro savdo m unosabatlarida qoTlaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o ‘z vazifa- lari orqali ta ’sir etadi. B ozorda turli m ehnat sarflari um um iy, y a ’ni ijtim oiy zarur m ehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil qiladi. B ozorda sotuvchi bilan xaridor o ‘rtasidagi iqtisodiy m unosabat b o'lg an id an narxning shakllanishida har ikki tom on ishtirok etadi. X aridor deganda, biz tovar va xizm atlam i iste ’m ol etuvchilar - fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi korxonalarni tushunam iz. B aholam ing shakllanishida tovam i ishlab chiqarishdan tortib, iste ’m olga yetgungacha b o ‘Igan m ehnat sarflari ishtirok etadi. Jam iki xarajatlar baho tarkibiga kiradi. Bahoni shakllantiradigan asosiy om illar esa quyidagicha: ■ Iqtisodiy xarajat darajasi; ■ Tovarlam ing naflilik darajasi; ■ Tovarga b o ‘lgan talab va uning taklifi; ■ Raqobat shakllari va usullari; ■ Tovarni iste’m ol qilish vaqti. R aqobat cheklangan bozorlarda (so f m onopoiiya, m onopolistik raqobat, oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning o ‘m i bozor narxlarini belgilovchi m uhim om illardan hisoblanadi. M onopoiiya sharoitida bozorda bir turdagi m ahsulotlar tak lif qilinishi sababli baho ustidan to ‘liq nazorat am alga oshiriladi. Bu degani m onopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdagi hukm ronligi, iste’molchi 261 darom adlari cheklanganligi bilan to 'q nash qiladi. О 'm in i bosuvchi tovarlam ing m avjudligi ham ularning baho belgilashdagi m utlaq im koniyatini cheklaydi. O ligopoliya sharoitida esa alohida ishlab ehiqaruvchilar (sotuvchilar) bir-biriga b o g 'liq b o ig a n lik la n sababli baholam i mustaqil belgilashga botina olm aydilar. Faqat baho belgilashda yashiriricha kelishishlari mum kin. B ahoning shakllanishini quyidagicha ifodalash mum kin: B A H O N IN G S H A K L L A N IS H I T alab o m illari X arajat om illari R a q o b at om illari S o tu v c h ila m m g bahoni sh ak llan tirish l()-c h iz m a . B a h o n in g s liak ilam sh i B ozor iqtisodiyotiga o ‘tish jarayonida bahoning roli va aham iyati beqiyosdir. M a'lu m k i, hozirgi zam on iqtisodiyoti bozor lqtisodiyotidir. Bu iqtisodiyot er yuzidagi k o 'p g in a davlatlarda turli darajada va o 'zig a xos xususiyatlar bilan rivojlanib borm oqda. U ning m ohiyat bclgilarini eng rivojlangan m am lakatlar iqtisodivotida k o 'rish m um kin. Shunday K o rx o n a n in g ko zo rd ag i o ‘z ulushi K o rx o n a n in g re k la m a ditiam ikasi R a q ib la m in g rek lam a d m aniikasi R a q ib lam in g m ah su lo t nufuzi K c lajak d a m ijo /la rn i m o 'lja lla sh 262 belgilaridan biri, narxlam ing liberallashuvi, narx-navoning erkin shakllanishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilam aydi. U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuvi asosida yuzaga keladi. K elishilgan narxlar esa bozor m unosabatlariga xizm at qiladi. N arx pul bilan o ‘lchanadi. B ozor iqtisodiyoti pulsiz b o ‘lishi m um kin emas. Pul esa, iqtisodiy m unosabatlam ing asosiy vositasi b o iib , iqtisodiyotda o ‘ta m uhim rol o ‘ynaydi. Pul m unosabatlari bozor iqtisodiyo- tining ajralm as qism i hisoblanadi. Pul oboroti, pul emissiyasi, qadr-qim m ati, inflyatsiya, valyuta kursi kabi hodisalar iqtisodiy vaziyatning k o ‘zgusi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tovar taqchilligi b o ‘lm aydi, shu sababdan bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki iste ’m olchi (xaridor) o ‘z izmini o ‘tkazadi, tovar va xizm atlarni sifati va narxiga qarab tanlab olish im koniyatiga ega b o ‘ladi. Baho shakllanishida raqobat m uhim o ‘rin tutadi. Raqobatda yutib chiqish yoki yutqazish bahoni belgilashga ham b o g ‘liq. Raqobatlashuv jarayonida xaridor k o ‘p b o ‘lsa, yuqori narx tash kil topadi. A gar sotuvchilar k o ‘p b o ‘lib, ular raqobatlashishsa, past baholar vujudga keladi. Raqobat kurashida xarajatlam i qoplam aydigan, binobarin, zarar keltiradigan o ‘ta past baholar ham paydo b o ‘ladi. Ishlab chiqarish sam aradorligini oshirish, xo'jalik ni oqilona yoaritish esa m oliyaviy aloqalar va qiym at qonunlaridan foydalanishni talab qiladi. Ayrim buyum lam ing bahosini o ‘zgartirish evaziga davlat ularga b o ‘lgan ehtiyojni ham da ulam i xarid qilishni boshqaradi. Jum ladan, inson so g‘lig ‘iga putur yetkazuvchi m ahsulotlam ing narxini oshirish evaziga ulam ing xarid qdinishini chegaralash va aksincha, b a ’zi oziq-ovqat m ahsulotlarining narxini m e ’yorda ushlab turish orqali ehtiyojlam i to'laro q qondirish m ulohazam izga dalil b o ‘la oladi. 263 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling