T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti
Download 16 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- . Bozor muvozanatini ta ’minlash funksiyasi.
- Iqtisodiy regulyator funksiyasi.
- Ijtimoiy himoya funksiyasi.
- N azorat va m uhokam a uchun savollar
- XVI bob SANOAT ISHLAB CHTQARTSHINI JOYLASHTIRISH 16.1. Sanoatni joylashtirish tamoyillari
- 16.2. Sanoatni joylashtirish omillari
15.2.Bahoning funksiyalari va turlari B ahoning iqtisodiy m azm unini uning funksiyalari yaqqol kcfrsatib beradi. Baho nim aga tegishli boMishidan q a t’i nazar (tovar, xizm at, ish kuchi, qarz puli narxini - bulling farqi y o ‘q) besh asosiy funksiyani bajaradi: 1 . Bozor muvozanatini ta ’minlash funksiyasi. Bunda baho bozordagi talab va taklifning hajm i va tarkibiga ta 's ir etish orqali ularni m uvozanat holatiga keltiradi. 2. Hisob-kitob, o‘lchov funksiyasi. Baho qiym atning pul- dagi ifodasi, chunki bajanlgan ish xajm i, foyda-zararning barchasi baho asosida hisob-kitob qilinadi. 3. Iqtisodiy regulyator funksiyasi. Baho bozor iqtiso- diyotining asosiy vositalaridan biridir. U ndagi o'zg arish bozor holati (konyukturasi)ni biIdiradi. 4. Raqobat vositasi funksiyasi. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi kuch, baho vositasida bellashuv raqobatnm g asosiy k o ‘nnishlaridan biri hisoblanadi. K orxonalar o ‘z raqiblarini engish, ularni bozordan siqib chiqarish uchun bahoni o lzgartirib turadilar. 5. Ijtimoiy himoya funksiyasi. Baho ayrim aholi toifalarini karnbag'allikdan saqlash vazifasini o4aydi. O datda, aholining nochor v a muhtoj qatlam lariga tovarlar arzonlashtirilgan baholarda sotiladi. B ular ijtim oiy dotatiyalangan baholar b o ‘lib, ulam i m oliyaviy jihatdan davlat hyudjcti yoki byudjetdan tashqari m ablag‘lar ta ’minlaydi. D otatiyalangan baholarni davlat belgilaydi. B ozor iqtisodiyotining o ‘ziga xos tizimi borki, u o'zaro b o g ‘langan, bir-birini taqozo etuvchi, am m o turli m aqsadlarda qo 'llanuvchi baholar m ajm uasidan tashkil topadi. Bahoning shakllanish jarayoni m urakkab b o iib , uning ishtirokchilari g 'o y at k o bpchilikni tashkil etadi. Baholar turli vazifalam i bajarganligi sababli ham u larn in g tu ri k o ‘p. B aholarning asosiy turlariga quyidagiiar kiradi: 264 1. U lgurji baholar. Tovarlar k o ‘tarasiga katta m iqdorda sotilganda bu baholardan foydalaniladi. Bunday bahoni asosan ulgurji savdo-sotiq olib boriladigan savdo m arkazlarida uchratish mum kin. 2. C hakana baholar. T ovarlar bevosita iste’m olchilarga sotil ganda foydalaniladi. Bu baho o ‘z ichiga tovar ulgurji narxini, chakana savdo tashkilotchilarining xarajati va foydasini oladi. 3. N ufuzli baholar. Bu baholardan o bro‘ talab iste’m ol chilarga tovarlar sotilganda va xizm atlar k o ‘rsatilganda foy dalaniladi. 4. Dolatiyali baholar. Bunda tovarlar davlat byudjeti hisobidan arzonlashtirilgan baholarda olinadi. 5. D avlat baholari. Bu ishlab chiqaruvchilarga davlat tom onidan buyurtm a berilganda qo'llaniladi. 6. M avsum iy baholar. B u m avsum iy ishlab chiqariladigan tovarlarga belgilanadi. 7. M illiy va jahon baho lari-alo hid a tovam ing baynalminal xarajatlari. B unda jah o n bozoridagi talab va tak lif nisbati hisobga olinadi. 8. Standart baholar. X aridor c h o ‘ntagidagi pulga qarab, m a ’lum davrgacha o ‘zgarm aydigan q a t’iy standart narxlar q o ‘llaniladi. 9. Preyskurant baholar. B u baholar sotuvchi uchun m o ‘ljal baho, xaridor uchun bildirishlik yoki m a ’lum ot baho hisobla nadi. 10. Ishlab chiqargan m ahsulotni sotish uchun m uzokaralarga tayyorgarlik k o ‘rish m obaynida tadbirkor eng avvalo, o ‘zi uchun maqbul b o ‘lgan baho k o ‘rsatkichlarini aniqlashga harakat qiladi. Shu m aqsadda u bahoni uchga ajratadi. Y a ’ni m aksim al (eng yuqori), minimal (eng past) va obyektiv baho. M aksim al baho - (sotuvchi nuqtai nazaridan) - bu m uzokaralarni shu bahodan boshlash m um kin b o ‘lgan k o ‘rsatki- chidir. 265 M inim al baho - (q o bshilishi m um kin boMgan eng past baho) - bu tovar narxining shunday k o ‘rsatkichiki, tadbirkor m uzokaralar davom ida undan tushm aslikka harakat qiladi. O b ’ektiv baho - bu, tarkibida o 'rtach a sifat k o ‘rsatkichlariga ega boMgan u yoki bu tovarning o ‘rtacha bahosidir. B ahoning iqtisodiyotdagi o ‘m i beqiyos boMganidan uning har bir turidan oqilona foydalanish tadbirkorlik uchun m uhim aham iyatga ega. Shu sababli korxonalar va firm alar narx belgilashga katta e ’tibor beradilar. U lar o ‘zlarining narx strategiyasini ishlab chiqishda quvidagi m aqsadlam i k o ‘zlaydilar: - tovar sotishni k o ‘paytirish; - k o ‘proq foyda olish: - o ‘m ini, m uayyan m avqeini saqlab qolish. Tovar sotishni k o ‘paytirishdan uch natija kutiladi: a) tovar sotishni k o ‘paytirish orqali bozorda o ‘z xissasini oshirish, im kon b o ‘lganda bozorni o lz nazoratiga olish; b) har bir tovam i (tovar birligini) sotishdan tushadigan foydaning kam ayishiga rozi bo4 g an holda tovarlam i k o 'p lab sotish orqali keladigan yalpi foydani oshirish; v) tovarni k o 'p sotish natijasida uning hajm iga nisbatan savdo-sotiq xarajatlarini qisqartirish. B ozordan raqiblarni surib chiqarib, о ' /. m avqeini m ustahkam lash uchun firm alar m axsus narx q o lla y d ila r, uni bozorga kirib olish narxi yoki dem ping narx deb ataladi. Bu narx raqibni sindirishga qaratilganligidan davlat uni ta ’qiqlaydi, shu sababli firm alar uni yashirin q o ila y d ila r va bu ish rasm iy narxning b ir qismini kechib yuborish shaklida b o ‘ladi. Bunday narx raqibni sindirishga qaratilganligidan uni davlat laqiqlaydi. B aholash borasidagi kam chilik va nuqsonlarga barham berish uchun narx belgilashning yagona tizim ini yaratish zarurligini hisobga olib V azirlar M ahkarnasi 2010-yilning 28- oktyabrda “tovar (ishlar, xizm atlar)ga tartibga solinadigan narxlar (tariflar)ni dcklaratiyalash (tasdiqlash) va bclgilash 266 tartibini yanada takorniliashtirish chora-tadbirlari to ‘g ‘risida”gi qarom i qabul qildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi M onopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat q o'm itasi, m oliya vazirligi va m ahalliy idoralar tom onidan ushbu qaror ijrosi yuzasidan am alga oshirilayotgan chora-tadbirlar tufayli narxlam i tartibga solishning y ag o n atizim i amai qila boshladi. Shu sababli m ustaqillik yillarida narxlam i erkinlashtirish, baholash m exnazim ini takorniliashtirish va bozor regulyatori b o ‘lgan bahoning rolini m ustahkam lash borasida ham nazorat, ham am aliy ishlar am alga oshirildi. A yniqsa, oxirgi o ‘n yil m obaynida baholashning m etodologiyasi va m etodikasini takorniliashtirish tufayli m oliyaviy m enedjerlar ishlab chiqarishning sam aradorligini variantli tahlil qilish im koniyatiga ega bo 'ld ilar, faoliyat turlari b o ‘yicha xarajatlam i chuqur detalizatiyalash asosida bahoni aniq hisoblashga erishdilar. O qibat natijada 2010-yilga kelib narx belgilashning yagona tizim i yaratildi. Qisqacha xulosalar Sanoat iqtisodiyotining eng m uhim m uam m olaridan biri bu tarm oq korxonalarida tayyorlanadigan m ahsulot bahosini belgi- lashdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho sanoat tarm oqlari va korxonalam ing m oliyaviy ahvoliga etarli (sezilarli) ta ’sir etuvchi eng m uhim sintetik k o ‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. M ahsulot bahosi ju d a k o ‘p om illarga b o g ‘liq: m ahsulotga b o ‘lgan talab, ishlab chiqaruvchining taklifi, davlatning narx sivosati, xarajatlar, raqobat va h.k.lar. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishda, m ahsulot hajm ini k o ‘paytirishda va uning sifatini oshirishda, iste’m olchilar ehtiyojini qondirishda baho bilan rag'batlan- tirishning roll bcqiyosdir. 267 N azorat va m uhokam a uchun savollar 1. Baho siyosati - davlat iqtisodiy siyosatining ajralmas qismidir. 2. Baho va baholashning m ohiyati, aham iyati va m azm uni. 3. Baho funksiyalari. 4. B ahoning turlari. 5. Sanoat ishlab chiqarishida baholash tizim ini yaxshilash y o ‘llari nim alardan iborat? 6. X orijiy m am lakatlarda baho va baholash. Asosiy adabiyotlar 1. K arim ov I.A. Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston sharoitida uni b artaraf etishning y o ‘llari va choralari. - Т.: “0 ‘zbekiston” , 2009-yil, 56 bet. 2. 0 ‘zbekiston R espublikasi Prezidenlining «Ishlab chiqa rishni m odem izatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihoz- lanishi ra g ‘batlantirishga oid qo 'sh im ch a chora-tadbirlar to ‘g ‘- risida»gi Farmoni. X alq so 'zi, 2007-yil 15-mart. 3. K arim ov l.A. M am lakatim izda dem okratik islohotlam i chuqurlashtirish va fuqarolik jam iyatini rivojlantirish konsepsiyasi, “Xalq s o 'z i” , 2010-yil 13-noyabr. 4. K arim ov l.A. 2014-yil yuqori o ‘sish sur'atlari bilan rivojlanish, barcha m avjud im koniyatlam i safarbar etish, o 'zin i oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili b o 'lad i. - // X alq s o ‘zi, 2014-yil 18-yanvar. 5. Воронин С. А. У збекистан: м еханизм регулирования ценообразования и тенденции его развития - Т.: И здательство «Фан», 2008 год, 168 с. 6. http://w w w .press-service.uz - «Prezidcnt sayti». 7. http://w w w .gov.Liz- «H ukum at sayti». 8. http://w w w .tsue.uz - «U niversitet sayti». 268 XVI bob SANOAT ISHLAB CHTQARTSHINI JOYLASHTIRISH 16.1. Sanoatni joylashtirish tamoyillari Sanoatni m am lakat hududida oqilona joylashtirish — jam iyat qurilishining eng muhim vazifalaridan biri b o ‘lib, respublika va har bir iqtisodiy rayon x o ‘jaligini yuqori darajaga ko 'tarish va rivojlantirishning zaruriy shartidir. M a ’lum ki, ishlab chiqaruvchi kuchlar va uning eng muhim elem enti b o'lg an sanoatni joylashtirishning asosiy qonuniyatlari ishlab chiqarish usuli bilan belgilanadi. Shu sababli hozirgi bozor m unosabatlarini shakllantarishda, uning barcha tarm oqlarm i joylashtirishda iqtisodiy islohotni davlat am alga oshirm oqda va bu uning tarkibiy qism i hisoblanadi ham da uni am alga oshirish m illiy iqtisodiyotim izning hozirgi holati va strategik vazifalari bilan belgilanadi. Sanoatni joylashtirish deganda, uni yer shari hududida, shu- ningdek, ayrim m am lakat yoki iqtisodiy rayonlarda taqsim lanishi tushuniladi. Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish uning hududiy tashkil etish shakllarini ifodalaydi va korxonalam i m a ’m uriy va iqtisodiy rayonlarda joylashtirishda nam oyon b o ia d i. M illiy iqtisodiyotning bu real sektorini joylashtirish ham bevosita hududiy m ehnat taqsim oti bilan b og‘liq. Ijtim oiy m ehnat taqsim oti unsuri b o ‘lgan hududiy m ehnat taqsim oti (HM T) soddaroq qilib aytganda, turli joylarning: m am lakat yoki viloyatlar, tum anlar, shaharlarning har xil m ahsulot ishlab chiqa- rishga ixtisoslashishidir. N atijada ana shu joylarning iqtisodiy «bashorati» shakllanadi va ulam ing hududiy tizim dagi o ‘rni o Lz ifodasm i topadi. HM T keng m a ’noda - bu ishlab chiqarish soha (tarm oq)larini hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholisi, m ehnat va boshqa resurslari kabi ham da m intaqa bozorining hajm i, aholisining sotib olish qobiliyati, infratuzilm a va 269 kom unikasion tizim ining rivojlanganlik darajasi kabi om illarga qarab joylashtirilishini nazarda tutadi. Sanoat ishlab chiqarishini oqilona joylashtirish - kengay- tirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini yuqori su r’atlarda am alga oshirish, m am lakat tabiiy boyliklaridan har tom onlam a sam arali foydalanish va buning natijasida ijtim oiy m ehnat unum dorligini yuksaltirish, har bir korxonada m ahsulot tannarxini pasaytirish, m am lakat barcha iqtisodiy hududlarini bir tekis rivoj lantirish, shahar va qishloq ham da sanoat va qishloq x o 'jalig i o'rtasidagi tafovutni y o ‘qotish, m am lakat m udofaa qobiliyatini oshirish im konini beradi. Sarioatning oqilona joylashishi transport va qishloq x o 'jalig in in g joylashishiga ham da yangi shahar va qishloqlarning paydo b o ’lishiga, ayrim iqtisodiy hududlarning m uayyan m ahsulot ishlab chiqarish b o ‘vicha ixtisoslashuviga olib keladi. Sanoatni iqtisodiy hududlar b o ‘ylab joylashtirish ijtim oiy ishlab chiqarish sam aradorligini oshirishga katta ta ’sir ko 'rsatadi. Ishlab chiqarish jarayoniga o ‘zluksiz erishish, tejam kor ijtim oiy m ehnat unum dorligi o'sishi ham da aholining m oddiy va m adaniy faravonligi k o 'tarilish i sanoat ishlab chiqarishini joylashtirishning ijtim oiv-iqtisodiy sam aradorligi m ezonidir. Ishlab chiqarishni joylashtirishning fundam ental tam oyillari m avjud b o ‘lib, ular ishlab chiqarish kuchlarini, xususan, sanoatni m am lakat b o 'y ich a oqilona joylashtirish, iqtisodiy siyosatni am alga oshirishda ilmiy asos b o 'lib xizm at qiladi. Ular jum lasiga quyidagilar kiradi: - sanoat ishlab chiqarishini avvalam bor xom ashyo, y o q ilg 'i- energetika m anbalariga yaqin va nihoyat, sanoat m ahsulotlarini istc ’m olchi hududularga tobora yaqinroq joylashtirish; - iqtisodiy hududlar o 'rtasid a m chnatni oqilona taqsim lash va iqtisodiy hududlar xo 'jalig inin g m ajm uali rivojlanishini ta ’minlash; 270 - har qaysi viloyat va turn aiming iqtisodiy rivojlanish darajasini baravarlashtirishga intilish; - sanoat tarm oqlarini joylashtirishda respublikaning m udofaa strategiyasiga asoslanish; - m am lakatlararo iqtisodiy aloqalarda o ‘zaro teng nianfaatli m unosabatlarni o 'm atish , xalqaro m ehnat taqsim oti negizida sam aradorlikka erishish, jahon x o ‘jalishga integrasiyalashuvni jadallashtirish; - sanoat korxonalarini joylashtirishda hududning ekologik vaziyatini hisobga olish, atrof-m uhitga chiqindilar chiqarishning m e ’yoriy norm alariga asoslanish va hokazo. Y uqorida keltirilganlardan m a ’lum b o ‘ladiki, sanoat ishlab chiqarishini xom ashyo m anbaiga va iste’m olchi hududlarga yaqin joylashtirish sanoatm oqilona joylashtirishning eng mu- him tam oyillaridan biri hisoblanadi. Sanoatning xom ashyo bazasiga yaqin b o ‘lishi qayta ishlashning barcha tadrijiy bosqichlarida ushbu resursni qayta ishlashdan tortib, yarim fabrikatdan tayyor m ahsulot olishga qadar, m ehnatning eng kam sarflash im koniyatini nazarda mtadi. M asalan, elektro- energetika ko'pincha suv yoki yo q ilg ‘i bazasida rivojlanadi, to ‘qim achilik sanoati xom ashyo m anbaiga yaqinlashtiriladi, oziq-ovqat sanoati esa k o ‘proq iste ’molchi hududlarda joylashtiriladi. Sanoatni xom ashyo va yo q ilg ‘i-energetika m anbaiga yaqinlashtirish hududlarda m avjud resurslarni qayta ishlash sohasiga jalb etish, korxonalarning oqilona o ‘lcham ini (razm erini) belgilash im koniyatini beradi. X om ashyo, yoqilg‘i va tayyor mahsulotni uzoq m asofaga tashishni kamaytiradi va shu asosda ijtim oiy m ennatni anchagina tejashga olib keladi. Sanoatning xom ashyo, yoqilg'i-encrgetika m anbalari va iste’m olchilarga yaqin joylashtirilishi sanoat ishlab chiqarishi m am lakat b o ‘ylab bir tekis taqsim lanishini ta ’m inlam aydi. C hunki m am lakat b o 'y lab ishlab chiqarish resurslari notekis taqsim langan. 271 Sanoatni bir tekisda joylashtirish sanoat taraqqiyotining bo zor iqtisodiyoti sharoitiga m os sifat xususiyatidir. Lekin uning barcha sohalarini duch kclgan hududga m ajburan joylashtirish tavsiya etilm aydi. H ududlarning sanoat rivojlanishi orasida bunday tenglikka erishish k o ‘p xollarda bir qator sanoat korxonalarini ularga tegishii shart-sharoitlar y o ‘q hududlarga sun ’iy ravishda joylashtirishga, ijtim oiy m ehnatning ortiqcha xarajatlariga olib kelishi mum kin. Sanoatni xom ashyo va yoqilg'i-energetika m anbaiga yaqinlashtirish va ishlab chiqarishni m am lakat hududi b o ‘ylab bir tekis joylashtirish intensiv ravishda m y beradigan fan- texnika taraqqiyotiga im koniyat tu g ‘diradi. Elektronizat- siyalashtirishning har taraflam a rivojlanishi, ishlab chiqarishni kom pyuterlashtirish, yangi texnologiyalardan keng foydalanish, sanoat ishlab chiqarishining tabiiy-jug‘rofiy (geografik) m uhitga tobcligini susaytiradi, sanoatni joylashtirish punktlarini ancha erkin puxta tanlab olishga m oddiy-texnik shart-sharoitlar yaratib beradi. Elektronizatsiyalash va kim yolashtirish ishlab chiqarish sohasiga yangidan-yangi m ateriallam i, ishlab chiqarish chiqindilarini, ikkilam chi resurslam i ja lb etadi. X om ashyodan m ajm uali foydalanish turli xildagi ishlab chiqarishlam i birlash- tiradi. Fan-texnika taraqqiyoti va inovasivalar geologik-qidiruv ishlarini kengaytirishga, m am lakatning turli hududlarida m ineral xom ashyoning yangi konlarini ochishga im koniyat tu g Ldiradi. Sanoatni joylashtirish rejasi, yangi korxonalar va hududiy ishlab chiqarish m ajm ualari joylashtiriladigan hududlar va punktlari tanlanishining har tom onlam a iqtisodiy asoslanishini talab qiladi. U ning iqtisodiy sam aradorligi ijtim oiy m ehnat unum dor- ligida nam oyon b o ‘ladi. Iqtisodiy rayonlar o ‘rtasida m ehnatm oqilona taqsim lash va iqtisodiy rayonlar x o ‘jaligining m ajm uali rivojlanishi sanoatni joylashtirishning m uhim tam oyih b o 'iib x i/m at qiladi. 272 Iqtisodiy rayonlar x o ‘jaligi m ajm uali rivojlanishi hududlar- ning o ‘zaro m ehnat taqsim oti nalijasida o ‘ziga xos ixtisosla- shuviga olib keladi. Ayrim iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvi ularda m avjud b o ‘lgan tabiiy boyliklarga va ushbu boyliklardan xalq x o ‘jaligi m iqyosida oqilona foydalanish darajasiga b o g ‘liq b o ‘ladi. M am lakat ichki resurslaridan to ‘liq va sam arali foydalanish har bir hududning respublika m iqyosida ayrim bir turdagi m ahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini talab qiladi va shu bilan birga har bir hududda shu hudud talablarini qondiradigan tarm oqlar rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarishni joylashtirishning yana b ir m uhim tam oyili - m am lakatlararo do 'stlik va o 'zaro iqtisodiy yordam asosida tashkil topgan xalqaro m ehnat taqsim otidir. Bunday m ehnat taqsim oti har bir m am lakatda oqilona iqtisodiyot tarkibini barpo etish va uning rivojlanishi uchun tabiiy v a iqtisodiy jihatdan qulay sharoitga ega boTgan sanoat tarm oqlarining ixtisosla shuvini va diversifikasiyasini ta ’minlaydi. 16.2. Sanoatni joylashtirish omillari Y uqorida qayd qilingan tam oyillam i am alga oshirishda korxonalar va hududiy ishlab chiqarish m ajm ualari joylashtiriladigan joylarni tanlashga ta ’sir k o ‘rsatuvchi om illar e ’tiborga olinadi. Sanoatni joylashtirishga tabiiy va texnik-texnologik, dem ografik, iqtisodiy, ekologik omillar, ijtim oiy ishlab chiqa rishni tashkil qilish shakllari, transport vositalari, ishlab chiqarishni joylashtirish xarakteri ta 's ir k o ‘rsatadi. Tabiiy omillarga: foydali qazilm alar, gidroenergetika va o ‘rm on boyliklarining m iqdor va sifat k o ‘rsatkichlari, hududning iqlim sharoitlari, tabiiy suv yoMlari ham da m ehnat resurslarining joylashishi kiradi. Y uqoridagi barcha om illar ekologik omil bilan hisoblashishlari shart. Hozirgi ekologik vaziyat shuni taqozo etadi. T ogL-kon sanoati va gidroenergetika 273 tarm oqlarida tabiiy sharoit korxonaiarining texnik-iqtisodiy k o ‘rsatkiichlariga ta’sir ko'rsatadi va bu tarm oq korxonalarini ioylash tirish foydali qazilm alar va gidravlik resurslar joylanishiga b o g ‘liq b o ia d i. Q ora m etallurgiya va kim yo sanoati korxonaiarining joylashishi asosan suv resurslariga bog' liq. Aholi va ishlab chiqarishning joylashishi o ‘rtasida o ‘zaro m uslahkam aloqa m avjud. M ehnat resurslarining geografik joylashishi, avvalo, k o ‘p m ehnat sarflanadigan sanoat tarm oqlarining joylashishiga ta ’sir etadi. Shuning uchun aholi siyrak b o ‘lgan hududlarda k o ‘p m ehnat talab qiladigan sanoat tarm oqlari (asbobsozlik, radiotexnika, yengil sanoat) joylashtirilm aydi. Sanoat tarm oqlarm i joylashtirishda ayrim hududlar m ehnat resurslarining tarkibi va tuzilishi ham da m alakaviy darajasi m u h im a h a m iy a tg a ega. M a s a la n , m a s h in a s o z lik n in g (avtom obilsozlik, asbobsozlik, aniq m ashinasozlik) yuqori m alaka talab qiluvchi tarm oqlari shunday m alakali kadrlar bor yerda joylashtiriladi, xotin-qizlar m ehnatini talab qiluvchi yengil sanoat aholining zich va ayollar ishchi kuchi taklifi yuqori bo'lgan hududlarda rivojlantiriladi. Fan-texnika taraqqiyoti ham m a sanoat tarm oqlarini joylashtirishning asosiy omili hisoblanadi. K im yolashtirish sanoatni joylashtirishga tobora k o'proq ta ’sir k o ‘rsatm oqda. K im yoviy usullam i q o ‘llash sanoatning joylashishiga iqlim ta ’sirim kam aytirm oqda, natijada uning respublika hududi b o ‘ylab bir tekis joylashuviga sharoit yaratm oqda. Sanoatning joylashishiga texnologik jarayonlar xarakteri ham ta ’sir etadi. Birinchidan, ishlab chiqarish texnologiyasi talab qilinadigan xom ashyo va energiya xarakteri, ishlab chiqariluvchi tayyor m ahsulot turi va xususiyatlari, xom ashyo va tayyor m ahsulotni tashish sharoitlarining o'zgarishiga b o g ‘liq. Ikkinchidan, hududning o ‘ziga xos xususiyatlari joylashtirilayotgan korxona- 274 lam ing texnologik jarayonini tanlashda hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. Yer osti boyliklarini qazib chiqarish va xom ashyo ham da yo qilg‘ini boyitish texnologiyasining takom illashuvi to g ‘-kon sanoatini tekis joylashtirish im konini beradi. Ishlab chiqarish jarayonlarini kom pleks avtom atlashtirish va kom pyuterlashtirish m ahsulotga sarflanadigan m ehnatni kam aytiradi. Shu tufayli kom pyuter texnologiyasiga asoslangan korxonalar aholi siyrak hududlarga joylashtirilsa, katta sam ara olish m um kin. Sanoatni joylashtirishda m ahalliylashtirish, diversifikat- siyalash va kooperativlashtirish kabi ijtim oiy ishlab chiqarishni tashkil qilishning progressiv shakllari katta rol o ‘ynaydi. Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi natijasida kor xona iste ’m ol qilishi uchun ju d a katta xom ashyo va energetika bazasini vujudga keltirish, korxona m ahsulotini iste’mol qiluvchi hududni kengaytirish talab qilinadi. K orxonalam i joylashtirish nuqtasi va m aydonini tanlash m asalasi ancha qiyinlashadi. Shu sababli dem okratik bozor sharoitiga o ‘tishning hozirgi bosqichida nafaqat yirik korxonalam i joylashtirish bilan b o g ‘liq om illam i, balki o ‘rta va kichik korxonalam i ra g ‘batlan- tirishga b o g ‘liq om illarini ham hisobga olish kerak. Sanoatni joylashtirishda ishlab chiqarishni m ahalliylash tirish dasturida belgilangan vazifalarni hal etish m asalasiga katta e ’tibor berish kerak. Bu dastur o ‘z m azm uniga binoan barcha xududlarda zam onaviy talabalarga javob beruvchi, sifatli va raqobatbardosh m ahsulotlam i, im port o ‘m ini bosuvchi tovarlam i ishlab chiqaradigan korxonalam i tashkil etishni taqozo etadi. Ishlab chiqarishni m ahalliylashtirish hududlam ing xom ashyo va m aterial ham da m ehnat resurslardan m avjud korxona- lam ing ishlab chiqarish q u w atlarid an keng foydalanishni ta ’minlaydi. Ixtisoslashtirish va diversifikatsiyalashga bogTiq ham sanoatni joylashtirishga xuddi konkcntrasiyalashtirish kabi ta ’sir 275 k o ‘rsatadi. A gar ixtisoslashtirish bir turdagi m ahsulot ishlab chiqarishni m ujassam lashtirishdan iborat b o ‘lsa diversifikat- siyalash hududlaridagi korxona va tarm oqlam ing faoliyat sohalarini kengaytiradi. N atijada m ahsulotlarning turlari k o ‘payadi, ularning xilm a-xilligiga erishiladi. H ududlam ing m ahsulot va xizm atlar bozorini kengaytiradi. H ududlar iqtisodiyotini diversiflkatsiya qilish hududdagi korxonalarning nafaqat foyda (darom ad) olish im koniyatlarni yaratadi, balki ularning jah o n bozorida yangidan-yangi m arkaiarga erishishlarini ta ’m inlaydi. Shuning uchun ixtisoslashtirish darajasi oshgan sari transportga talab ortib boradi. K orxonalam i u yoki bu hududga joylashtirishda bunday xarajatlam ing m iqdorini albatta, hisobga olish kerak. K orxonalam i kooperativlashtirishning sanoatni joylashtirishga ta ’sirini hududiy ishlab chiqarish m ajm ualarini barpo qilish m isolida k o ‘rish mum kin. Hududiy sanoat m ajm ui uzoq vaqt o ‘zaro kooperativlashgan aloqa qiluvchi har xil sanoat tarm o g ‘iga xos boMgan bir qator korxorialardan iborat. K ooperativlash om ilini hisobga olm ay turib joylashtiriluvchi obyckt yoki m ajm ualam ing iqtisodiy sam aradorligini to 'g 'ri aniqlash m um kin emas. Ishlab chiqarishni kom binatlashtirish sanoatni jo y lash tirishga turlicha ta ’sir k o ‘rsatadi. K om binatlar - yuqori m ujas- sam lashgan korxonalar. Shuning uchun ularni joylashtirish m ujassam lashtirishga o ‘xshashdir. R espublika m udofaa qobiliyatini yanada yuqori darajaga k o 'tarish sanoatni joylashtirishni tashkil etishda, albatta, e ’tiborga olinishi kerak b o ‘lgan muhim om illardan biri hisoblanadi. Sanoatni joylashtirishga oldindan meros qolgan ishlab chiqarishni joylashtirish xarakteri ham ta ’sir k o ‘rsatadi. M asa- lan, dastlab tashkil ctilgan hunarm andchilik m arkazlari, ular infratuzilm asini shu yerning o ‘zida yoki shu hududga yaqin b o lg a n joylard a Ь аф о etilishi zaruratini tu g ‘diradi. 276 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling