T. S. Malikov

Xomashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarning 
alohida turlari bo’yicha zahiralarning kunlik me’yori quyidagi 
zaxiralar summalarini inobatga olib o‘rnatiladi
trans-
port za-
xirasi
tayyor-
lov za-
xirasi
texno-
logik 
zaxira
joriy 
zaxi- 
ra
sug‘urta 
zaxirasi
yukning yo‘ldagi
kunl
ari va
shu yuk uchun hujjatlarni 
to‘lash va ular
ni
ng harakat
lanis
h kunlari
s
oni
ni o‘z ichiga 
oladi
qabul qilishni rasmiy
lashtirish, navlarga ajratish, ortish-
tushirish, komplektatsiya qilis
h, moddiy resurslarni maxsus 
qayt
a va h.k.l
ar bog‘liq
ishlab chiqari
sh texnol
ogi
yasiga bog‘liq va texnol
ogi
k 
me’
yorl
ar as
osi
da hisobl
anadi
Asos sif
atida j
ori
y maksi
m
al ombor zaxir
asi olinadi
ki, 
chunki u materiallarni navba
tdagi ikki yet
kazib beri
sh 
interva li o‘rtasida ishlab
chiqari
sh jarayonini
ng 
uzl
uksizl
ig
ini ta’minla
ydi

---

127
5-bob. Xo‘jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish 
chiqimlari, foydasi va rentabelligi 
5.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlari: mohiyati, 
tarkibi, klassifikatsiyalanishi va 
samaradorligini baholash 
 
“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqimlari” tu-
shunchalari bir xil ma’no anglatmaydi. Bu tushunchalarning ikkinchisi 
birinchisiga nisbatan kengroq bo‘lib, jamiyat nuqtai nazaridan u jonli va 
buyumlashgan mehnatning barcha hajmini o‘zida mujassam etadi va 
mahsulotning qiymatiga teng. “Ishlab chiqarish chiqimlari” tushunchasi, 
aksariyat hollarda, iqtisodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog‘langan 
(masalan, ishlab chiqarish chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqa-
lar). 
Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo‘lish mumkin: 
• aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar; 
• aniq bo‘lmagan chiqimlar. 
Aniq yoki haqiqatdagi chiqimlar XYuS tomonidan amalga oshi-
rilgan aniq xarajatlardan – ish haqi, xomashyo va materiallar xarajatlari, 
ijara uchun to‘lov va boshqalardan iborat. Aniq bo‘lmagan, almashgan 
chiqimlar yoki qo‘ldan boy berilgan, qo‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar 
chiqimlari esa shu bilan bog‘liqki, XYuS mahsulot ishlab chiqarish 
uchun kapitaldan foydalanib, shuning o‘zida uning muqobil foydalanish 
imkoniyatini qo‘ldan chiqaradi. Mablag‘larning cheklanganligi ularning 
foydalilik darajasiga qarab mavjud imkoniyatlarning variantlaridan 
foydalanishga XYuSni majbur qiladi. Bunda har doim qo‘ldan chiqaril-
gan, boy berilgan foydalar elementlari, demak, aniq bo‘lmagan chiqim-
lar elementlari mavjud bo‘ladi. U yoki bu mahsulotni ishlab chiqarishni 
davom ettirish yoki uni yanada kengaytirish xususida har qanday bosh-
qaruv qarori aniq va aniq bo‘lmagan chiqimlarning hisob-kitobiga asos-
lanadi. U yoki bu iqtisodiy qaror o‘rtasidagi tanlanish har doim boshqa 
maqsadlarga erishish uchun ongli ravishda yo‘qotilgan yoki rad etilgan 
imkoniyatlarni xarakterlaydi. 
“XYuSning xarajatlari” tushunchasi “XYuSning chiqimlari” tu-
shunchasidan farq qilib, ular bevosita moliyaviy kategoriyalar va 
birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy bog‘langan. Shuning 
uchun ham, XYuSning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi quyi-

---

128
dagicha ta’rif berish mumkin: foyda olish yoki XYuSning boshqa maq-