Tabiat kompenentlari va elementlarining uzaro aloqadorligi

TABIAT KOMPENENTLARI VA ELEMENTLARINING UZARO ALOQADORLIGI


Reja:

1. 
   Tabiat va jamiyatning ozaro aloqadorligi
   
2. 
   Tabiat kompenentlari
   
3. 
   Elementlarining uzaro aloqadorligi
   

Insonning tabiatga munosabati xarakteridan qat‘iy nazar u tabiiy shart-sharoitlarga tobeligicha qolaverdi. Biroq za-monlar o’tishi bilan u tabiatga moslashibgina qolmasdan,uni o’z oqilona va nooqilona ehtiyoj va manfaatlariga moslashtirish imkoniga ega bo’ldi. Bu hol, tabiiyki, tabiat va jamiyat orasi-dagi o’zaro aloqadorlik mohiyatini tubdan o’zgartirib yubordi. Ushbu jarayon mantig’ini chuqurroq anglab yetish uchun hozirgi zamon falsafasining «tabiat-jamiyat» sistemasidagi muno-sabatlarga doir qarashlarini umumlashtirish zarur bo’ladi.

Oz-o’zidan tashkil topuvchi va o’z-o’zidan rivojlanuvchi universum bo’lmish borliq bir necha ochiq, ya‘ni tashqi omillar ta‘siridan xoli bo’lmagan sistemalarni o’z ichiga oladi. Sho-zirgi zamon falsafasida, bizga ma‘lumki, bu sistemalarni borliqning asosiy shakllari deb nomlash odat bo’lgan. Tabiat va jamiyat ana shunday sistemalar turkumiga kiradi. Xar ikka-la dinamik sistemalarning shakllanishi jarayoni «o’zgaruvchan-lik-vorisiylik-tanlash» tarzidagi Ch.Darvin triadasi vosi-tasida talqin etilishi mumkin.(19, 3-4)
Shuning bilan bir qatorda, biz yuqorida ta‘kidlab o’tgani-mizdek, na tabiat, na jamiyat tashqi ta‘sirdan xoli bo’la oladi. Xususan, tabiat jamiyat uchun turli turdagi energiyalarning manbai sifatida kerak. Ular o’rtasidagi o’zaro ta‘sir shu qadar zaruriy va izchil tus olganki, hozirgi zamon mutaxassislari tabiat va jamiyatni bir sistema sifatida tahlil qilishni ma‘qul topdilar. A.K.Berdimurodova ushbu o’zaro ta‘sir va o’zaro aloqadorlikning bir necha o’ziga xos xususiyatlarini ko’r-satib o’tadi. (9, 14-19) Ular orasida eng muhimi ijtimoiy pod-sistemaning tabiiy muhitni o’ziga moslashtirish maqsadidagi ta‘siridir.
Darhaqiqat, geterotrofik mavjudot sifatida shakllangan inson tabiatda tayyor holda mavjud bo’lgan va jismoniy kuch-quvvat yordamida o’zlashtiriladigan tabiiy resurslardan foy-dalanishning uddasidan chiqardi, xolos. z taraqqiyotining bu bosqichida u biosferadagi trofik zanjirlarning bor-yo’g’i bir bo’g’ini bo’lgan. Shu boisda materiya harakatining biologik shakllaridan ajralib chiqmagan va tabiiy biogeoximik alma-shinishlarga ta‘sir ko’rsata olmagan edi. Shaqiqatan ham, inson tomonidan suv va shamol energiyasidan ibtidoiy shaklda foyda-lanilishi biogeoximik almashinishga qanday ham ta‘sir etsin?
Biroq tez orada insoniyat tabiatda tayyor holda mavjud bo’lmagan tabiiy resurslardan foydalana boshladi. Dastavval u olov yordamida +uyosh energiyasini o’zida mujassamlashtirgan biogen manbalardan (daraxt, ko’mir, neft va shu kabilar) foydalanishni o’zlashtirdi. Ustiga ustak, insoniyatning ener-giyaga bo’lgan ehtiyoji o’sa bordi. Natijada inson va jamiyatning cheksiz ehtiyojini qondirish uchun yangi energiya manbalarini topish, buning uchun esa tabiatdagi bioximik ja-rayonlarga ta‘sir ko’rsatish zarur bo’ldi. Yigirmanchi asr inso-niyatga ana shunday imkoniyatni ham ato etdi. Inson ongi va il-miy faoliyatining rivojlanishi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning yuksalishi odam bolasini umumsayyoraviy geologik kuchga aylan-tirdi. Biosferaning yangi evolyutsion holati, tabiat va jami-yatning o’zaro aloqadorlikdagi sohasi - noosfera vujudga kel-diki, unda inson faoliyati taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylandi.
Tabiatdagi bioximik jarayonlarga ta‘sir ko’rsatilishi faqat ijobiy xarakterga ega emas. Dinamik sistemalar rivo-jining mantig’i shundan dalolat beradiki, ochiq sistemalarda tashqi ta‘sir ikki xil xarakterga ega bo’lishi mumkin.(28, 141) Ularning biri sistema elementlari orasidagi bog’lanishni mustahkamlashga xizmat qilsa, ikkinchisi stoxastik xususiyatga ega. Tabiat va jamiyat orasidagi o’zaro aloqadorlik ham ushbu mantiqdan xoli emas. Ijtimoiy podsistemaning tabiiy muhit-ni o’ziga moslashtira borishi ham jamiyat, ham tabiat uchun ijobiy ahamiyat kasb etdi. Jamiyat tabiat yordamida o’zining resurslarga bo’lgan ehtiyojini qondirgan bo’lsa, tabiat jamiyat sharofati bilan o’z qiyofasini o’zgartira bordi. Lekin, ikkinchi tomondan, inson va jamiyatning tabiatdagi bioximik jara-yonlarga ta‘siri bifurkatsiya holatining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi.
Bifurkatsiya - sistemaning tashqi ta‘sir oqibatida o’z xo-tirasini yo’qotishi, ya‘ni sistemadagi vorisiylikning buzili-shini ifodalovchi termindir. Shar qanday sistema o’z taraqqiyo-tining zamondagi traektoriyalariga ega bo’ladi. Ushbu sistema-lar holatining o’zgarishi o’ziga xos bir xususiyatga egaki, buni ilk bor XVSH asr intihosida Eyler anglab yetgan, ikki asr o’tib, Puankare batafsil tadqiq etgan edi. Ularning fikriga ko’ra, sistemalar traektoriyasining nisbatan barqaror davri mavjud bo’lib, bu davr davomida ular evolyutsion jarayonni boshdan kechiradilar. Mazkur barqaror davrda sistema tashqi va ichki sabablar ta‘siri ostida o’z holatini asta-sekinlik bilan o’zgartirib boradi. Biroq barqarorlik davri tugagach, sistema yangi davrga qadam qo’yadiki, bu davrni bifurkatsiya holati deb ataydilar (terminni R.Tom muomalaga kiritgan). Bifurkatsiya davrida sistema o’z muvozanatini yo’qotadi va kardinal o’zga-rishlarni boshidan kechira boshlaydi. Sistema o’z taraqqiyoti-ning bir yo’nalishidan boshqasiga o’tadi. Bunday holatlar tabi-atda bir necha bor sodir bo’lgan. Prokariotlarning (hujayra yadrolariga ega bo’lmagan organizmlar) fotosintez reaktsiyasini o’zlashtirishlari, Yerdagi iqlimning keskin sovib ketishi, neolitik revolyutsiya va hokazolar shular jumlasidandir.((19, №-10)
Insonning qudratli geologik kuchga aylanishi, bir tomon-dan, insoniyat uchun bugunga qadar ma‘lum bo’lmagan istiqbol-larni ochib berdi. Biroq, ikkinchi tomondan, vujudga kelayotgan muammolarning xarakteri xam o’zgardi. Tabiat va jamiyat o’rta-sidagi o’zaro aloqalarning keskinlashishi natijasida hosil bo’lgan muammolar endilikda umumbashariy xarakter kasb et-moqda. Ekologik inqirozning oldini olish, demografik o’sish-ni muvofiqlashtirish, yadro urushini bartaraf qilish, jahon aholisini oziq-ovqat bilan ta‘minlash kabi muammolar shular jumlasidandir. Keyingi yillarda yuzaga kelgan SPID, terro-rizm, ta‘lim va aql tanqisligi bilan bog’liq muammolar ham umumbashariy tus olmoqda.
Darvoqe, ushbu muammolarning vujudga kelishi mumkinligi, «tabiat-jamiyat» sistemasidagi aloqalarning keskinlashuvi to’g’risida olimu-fuzalolar bir necha bor ogohlantirgan edilar. Biroq ogohlantiruvchi bashoratlarga e‘tibor bermaslik XX asrning ikkinchi yarmida tendentsiya darajasiga ko’tirilgan edi. Darhaqiqat, X1X asrdayoq buyuk nemis faylasufi G.F.G.Gegel shunday deb yozgan edi: «Umumjahon tarixida insonlarning hatti-harakatlari o’laroq ular intilgan va ular erishgan na-tijalardan, ular bevosita bilgan va ular istagan natija-lardan bir muncha yiroq oqibatlar ham sodir bo’ladi: insonlar o’z manfaatlarini qondirishga intiladilar, biroq buning sha-rofati bilan ana shu manfaatlar zaminida yashiringan va ular-ning xohish–istaklariga zid bo’lgan mutlaqo boshqa bir holat ro’y beradi».(11,27) Lekin rivojlanishni faqat progressdan iborat deb tushunilgan davrda bunday fikrlarga kim ham quloq tutardi.
Xo’sh, jamiyat va tabiat orasidagi o’zaro aloqadorlikning keskinlashuviga chek qo’yish mumkinmi?
Bifurkatsiya holatida dinamik sistema nafaqat o’z xotira-sini yo’qotadi va vorisiyligi buziladi, balki tubdan yangi-lanadi ham. Prokariotlarning fotosintez reaktsiyasini o’zlash-tirganlari oqibatida sodir bo’lgan bifurkatsiya holatiga nazar solaylik. Ular o’z rivojining ma‘lum bosqichida (yana o’sha fo-tosintez reaktsiyasining sharofati bilan) o’zlari uchun o’lim keltiradigan kislorod ishlab chiqara boshladilar. Biosferada kislorod hajmining muntazam ko’payib borishi oxir-oqibatda prokariotlarning o’limiga va bundan 1,2 milliard yil muqad-dam «ajdodlarimiz» bo’lmish eukariotlarning (hujayra yadro-lariga ega bo’lgan organizmlar) shakllanishiga sabab bo’ldi. Yer-dagi iqlimning keskin sovib ketishi avstralopiteklarni sa-vannalarga (tropik cho’l-biyobonlarga) haydab chiqardi. Lekin buning oqibatida ular orqa oyoqlarida yurishni o’rgandilar, osoyishta hayot kechiruvchi o’simlikxo’r mavjudotdan tajovuzkor vahshiylarga aylandilar. Bundan tashqari, hayotning qiyinlash-gani avstralopiteklarni fikrlashga undadi, oqibatda bor-yo’g’i 2 million yil ichida ular miyasining hajmi qariyb ikki baro-barga kengaydi. Neolitik revolyutsiya toshga ishlov berish tex-nologiyasining o’zlashtirilishi bilan bog’liq. Buning natija-sida odam bolasi tosh otuvchi asboblar yasadi va hayvonot ola-mining mutlaq hukmdoriga aylandi, tez orada yirik tuyoqli hayvonlarni qirib bitkazdi. Biroq o’zini ovqat bilan ta‘minlash maqsadida u dehkonchilik va chorvachilikni kashf etdi.(19, 6-7) Alqissa, tabiat necha bora o’z barqarorligini yo’-qotgan, bifurkatsiya holatiga tushgan bo’lmasin, har safar o’z holatini yangilash imkonini topa olgan, inson esa unga moslashishning uddasidan chiqa olgan. Shu boisdan tabiat va jamiyat orasidagi keskin va salbiy munosabatlarga che qo’yish mumkinligiga umid bog’lash mumkin.
Yuqoridagi mulohazalarimizdan xulosa chiqarsak, tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlar o’z mantig’iga ega. Ushbu mantiq «o’zgaruvchanlik-vorisiylik-tanlash» tarzida ifodalanishi mumkin. Jamiyatning ta‘siri ostida tabiatda sodir bo’lgan bi-furkatsiya holati, bir tomondan, tabiatdagi vorisiylikning buzilishiga, ikkinchi tomondan esa uning holatining yangi-lanishiga sabab bo’ladi.