Табиат ва инсон


Табиат ва инсон тушунчаси, мохияти


Download 481.05 Kb.
bet4/7
Sana30.04.2023
Hajmi481.05 Kb.
#1411596
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
Экология ва инсон саломатлиги

3. Табиат ва инсон тушунчаси, мохияти,
уларнинг уйгунлиги.
«Табиат – юнонча «phisiske» сузидан олинган булиб, вужудга келмок, дунёга келган маъноларини билдиради. «Табиат» сузи нарсаларнинг мохияти хамма нарсаларнинг йигиндиси ва инсонни ифодалайди.
Инсон узининг келиб чикиши ва яшаши нуктаи азардан табиатнинг бир булагидир. Шу маънода табиат, мазмуни жихатидан, бевосита хамма фаолиятнинг йигиндиси, хамма нарса ва вокеаларнинг умумий богланиши, умуман борлигидир. Табиат тушунчаси икки хил маънода кулланилади. Кенг маънода бутун борлик, оламнинг чексиз хилма-хиллигининг аник намаён булиши сифатида бунда табиат «борлик», «вокеълик», «коинот», «олам» тушунчаларининг синонимидир. Уларнинг хаммаси бутун борлик йигиндисини, шу жумладан инсонни хам ифодалайди.»14
Тор маънода эса табиат инсоннинг географик мухитини англатади. Инсон ва табиат уртасидаги мухит инсоният цивилизациясининг тараккиёти билан боглик равишда узгариб туради.
Бизнинг теварак атрофимизни хилма-хил куринишдаги, шаклдаги турли-туман моддий объектлар ураб олган. У турли хил хоссаларига ва хусусиятларга эгадир. Бир пайт хамма жисмлар материалнинг булинмас шакли атомлардан ташкил топгандир, деган тасаввур хукмрон эди. Атомларнинг тузилганлиги хакидаги фаразлар асримизга келиб узил-кесил тасдикланди.
Хозирги замон фанларининг хулосаларига кура, атрофимиздаги хар кандай жисм молекулалардан ташкил топган молекулалар эса атомлардан тузилган. Биз куриб турган жисмланнинг бундай булиниши табиий фанлар томонидан исботлаб куйилган. Аммо табиатга фалсафий ёндашилганда, унинг юкорида санаб утганимиздек, синонимларга тухталмасдан булмайди.
Борлик - фалсафий тушунча, узида бутун мавжудотни, унинг утмиши, хозирги даври ва келажагини хам камраб олади. Кишилар азалдан узини куршаб турган оламни фалсафий нуктаи назардан тушунишга харакат килиб келган. Борлик тушунчаси оламни фалсафий англаш учун ишлаб чикилган асосий тушунчадир.
Илмий фалсафа нуктаи назаридан борлик тушунчаси сермазмун, куп киррали булиб, инсонга боглик булмаган холда мавжуд булган объектив оламни ифодалаш, акс эттиришдирди. Борлик тушунчаси оркали кишилар уз онгида дунёнинг мавжудлиги унинг чексизлиги, абадийлиги, яхлит ва бир бутунлиги хакида умумий тасаввурга эга буларди. Бунинг асосий турларини моддий предметлар, жараёнлар борлиги, инсон борлиги, маънавий борлик, ижимоий борлик ташкил этади.
Инсон борлигига муайян бир ижтимой гурух, табака, синфга мансублик, узига хос манфаатга эга булган узлигини англай биладиган шахслар киради.
«Олам-борликнинг одам назарда тутган унсурлардан ташкил топган одам томонидан билинган, англанган кисми. Олам тугрисида турлича, хатто бир бирига карама-карши карашлар мавжуддир.
Олам тушунчаси кенг камровли ва кенг йуналишли тушунча булиб , маълум маънода, вокеъликка тизимли ёндашишни эслатади. М: оддий заралар олам ва инсон.
Бу тушунча узига, одамга маълум булган ва маълум булмаган барча оддий зарарчаларни камраб олади. Агар биз яшаётган бутун коинотни оддий зарралардан ташкил топган деб хисобласак, бу тушунча бутун коинотни хам акс эттириши мумкин. Масалан: ёки усимликлар олами тушунчасини олайлик. Бу тушунча факат усимликларга тегишли булиб, хайвонот ва одамлар бу оламдан четда колади. Шу нуктаи - назардан олам тушунчаси нисбий мохиятга эга.»15
Олам тушунчасининг намоён булиш шакланган хилма-хилдир. Факат моддий жисмларнигина узига камраб олувчи оламни моддий олам дейди. Айрим кишилар уни жисмоний, яъни физик олам деб хам атайди. Оламдан мавжудлиги, шубхасиз булган ва барча эътироф этадиган исми «реал олам» деб атайди.
Материя. Материя хакида фаолиятида ва табиат илмида кунгина чукур фикрлар айтилганлигини курсатиб утиш жоиздир. Бу аввало барча хадисларнинг умумий субстанциал негизи булган материя хакидаги, уни яратибб ва йук килиб булмаслиги, замонида абадий мавжудлиги ва маконда нихоясизлиги, унинг объективлиги, хакидаги коидалардир. Улар табатнинг хамма ходисаларини узаро алокадорликда ва бир-бирини такозо килишда, табиий ва узгармас конуниятларга буйсинишида олиб карар эдилар.
Илмий фалсафа «бирламчи материя» дан энг сунгги узгармас мохияти сифатида мажудлигини рад этиб, материянинг субстанциявийлигини худди (у онг эмас, бирон бир гайритабиий нарса) ходисаларнинг турли хилдаги хоссаларининг бирма-бир умумий негизи эканлиги ва теварак атрофимиздаги оламнинг бирлигини белгилаб беради. Оламни, моддий материяни бизнинг онгимиздан ташкари мустакил объектив реаллик битмас-тугунмас деб билиш, уни кандай булса шундайлигича кушимчаларсиз тушунишига йуналтиради. Бу фикр табиатшуносларга идеализм ва агностацизмга карши курашда, илмий тадкикот йулида вужудга келадиган кийиниликлардан чикишга, турли-туман ходисалар занжирида асосий халкани англаш учун мухим булган тарихий ёндашишга ёрдам инсон- киши, унинг онги, одоб-ахлоки, маънавияти, дунёкараши, талаб-эхтиёжларларнинг кондирилиши, ижтимоий-иктисодий, сиёсий муносабатлар мажмуи булган инсон хам унга мос булади. Инсон дунёдаги энг мураккаб, олий мавжудот, табиатнинг юксак махсулоти, хаёт гулидир. Инсоннинг бебахолиги унинг акл-идрок ва тафаккурга эгалигидир. У акл-идрок сохиби булганлиги учун реал дунёдаги вокеаларни билади, илму тафаккури, мехнати, салохияти билан дунёни бошкаради.
Вокеликнинг энг умумий коидаларини инсон онгида акс эттириб хакикатга эришишнинг асосий максади инсон дунёкарашини, фалсафий тафаккурлаш маданиятини шакллантириб, уни маънавий етук, фозил ва фидоий инсон этиб камол топтиришдир.
«Инсоннинг ички маънавий дунёси, унинг кизикишлари, эътикоди, тушунчалари минг йиллар мобайнида шаклланади, онгда мустахкамланиб борди. Шунга кура иктисодий, ижтимоий, сиёсий муносабатдаги туб узгаришлар махсули булган. Инсон онгида булган узгаришлар, бирмунча мураккаброк кечиб, маълум вакт ичида содир булади. Объектив оламда содир булган ёки булаётган ходисалар, уларнинг умумлашмалари асосида инсон тушунчалари, онги, фикри шаклланади. Инсон рухий дунёсини узгартириш йулида булган зуравонликлар, тазйиклар сузсиз равишда ички, яширин карама-каршиликларни келтириб чикаради.»16
Инсон мохиятини фалсафий жихатдан чукуррок тахлил килишда шахс, индивид, индивидуаллик тушунчаларининг мохиятини билиш ва уларни бир- биридан фарклаш мухимдир.
Шахс узида ижтимоий фазилатларни мужассамлаштирилган инсонни ифода этади. Кишилар шахс булиб тугилмайди, балки жамиятдагина шахс булиб шаклланади ва ривожланади. Чунки инсонга хос ижтимоий фазилатлар авлоддан-авлодга ирсий йул билан утмайди. У таълим-тарбия, мехнат, мулокот жараёнида ижтимоий тажриба, билим, турли муносабатлар, ахлокий меъёрлар, сиёсий гоя, миллий мафкура каби омиллар таъсирида яшайди. Уларни узлаштиради ва шу жараёнда ижтимоийлашади, яъни шахс булиб шаклланади.
Уз-узини назорат килиш, уз-узини тарбиялаш юксак масъулиятни хис этиш, гоя учун курашиш мустахкам эътикодга эга булиш, уз фикр мулохазаларини эркин баён этиш ва ижтимоий сиёсий фаоллик шахсга хос белгилардир.
Инсон уз хаёти давомида тана ва рух эжтиёжларини кондиришга интилади. Тана эжтиёжларини кондириш инсон борлигининг бирламчи шарти хисобланади. Бирок инсон рухи хам узига хос озикага эхтиёж сезади. Шу боис унда маърифатпарвар, одамийлик, рахм-шафкат, диёнат, виждон, олийхимматлик, ватанпарварлик каби маънавий фазилатлар шаклланади.
Инсон табиатни-гоят мураккаб. Унда хайвоний ва илохий сифатлар мужассамлашган. Аммо у хайвон хам, фаришта хам эмас. Инсоний рух ва маънавият уни бошка мавжудотлардан юкори даражага кутаради.



Download 481.05 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling