Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari fanidan “Tabiat va jamiyat

1.“TABIAT” VA “JAMIYAT” TUSHUNCHALARINING ILMIY TALQINI
“Tabiat” tushunchasi bir necha xil ilmiy talqinga yega. Keng ma‟noda “tabiat”so`zi Olamning butun moddiy – energitek va axboriy (informatsion) dunyosini anglatadi.
Ko`pincha tabiat so`zi kishilik jamiyati mavjudligining tabiiy sharoitlari majmuasini bildiradi. Jamiyat tabiatga bevoaita ta‟sir ko„rsatadi; tabiat bilan o„zining xo„jalik faoliyati orqali bog`langan “tabiat - jamiyat” sistemasi qaralganda ko„pincha ana shu tushuncha nazarda tutiladi.
Tabiat – Yerda hayotning asosiy va zaruriy sharoiti, insoniyatning uyi (muhiti), barcha tabiiy resurslar hamda aholining madaniy, yestetik, rekreatsiya yehtiyojlarini qondiradigan manbaidir. Jamiyat - kishilarning birgalikdagi faoliyatining tarixan vujudga kelgan shakllarning majmuasidir. U kishilarning moddiy hayotining ishlab chiqarishini, ya`ni moddiy ishlab chiqarishni, tabiiy resurslarni va sharoitlarni qayta tiklashni va insonni takror barpo qilishni o`z ichiga oladi. Hozirgi paytda tabiat va jamiyat orasidagi o`zaro ta`sirning keng ko`lamlarda bo`lishi global muammolardan biri bo`lgan ekologik muammoni vujudga keltirdi. Ekologik muammo atrof tabiiy muhit sifatining hamda insonning turmush tarzining sanoatlashuvi va urbanizasiyalashuvi tufayli yomonlashuvi, an`anaviy energetika va xomashyo resurslarining qashshoqlashuvi, insonning tabiatga ta`sirining uzluksiz oshib borishi, tabiiy yekologik balanslarning (frans. balanse – tarozi) ortib borayotganligi, tabiatni inson xo„jalik faoliyatining chiqindilari bilan ifloslanishining salbiy genetik oqibatlari bilan bog`liq.
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta`sir muammosi murakkab va xilma xil. Bu muammoning sotsial – iqtisodiy ahamiyati tabiiy muhitning jamiyat tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida muhim ahamiyatga yega bo„lganligi bilan bog`liq.Tabiat va jamiyatning o`zaro ta`siri turli munosabatlarda namoyon bo`ladi. Geografik qobiq doirasidagi atrof tabiiy muhit jamiyat taraqqiyotining yeng muhim omillaridan biri bo`lgan holda aholini takror barpo qilishning zaruriy sharti hamdir. Ammo tabiiy muhit o`z navbatida uning komponentlarining ijtimoiy ishlab chiqarishga ko`proq jalb qilingan sari unda sodir bo`ladigan o`zgarishlarga sabab bo`ladigan yanada kuchliroq ta`sirga uchraydi.
Inson bir butun moddiy tizimning bir qismi bo`lib, uning yashashi uchun zarur bo„lgan shart-sharoyitlar atrof muhit bilan inson orasida modda almanishuvining mavjudligidir. Inson yashashi uchun zarur bo`lgan hamma narsani - suv, havo, oziq-ovqat, kiyim-kechak, qurilish materiallari va boshqalarni tabiatdan oladi hamda ortiqcha, keraksiz barcha mahsulotni tabiiy mihitga chiqaradi.
Shu sababli tabiat va jamiyat orasida to`xtovsiz va xilma-xil o`zaro ta`sir ro`y beradi. Uzliksiz fan - texnika taraqqiyoti tufayli tabiatga kishilik jamiyatining ta‟siri tobora kuchayib bormoqda. Fan – texnika taraqqiyoti sharoitlarida tabiiy muhitda ulkan o`zgarishlar sodir bo`lmoqda.
XX asrda inson tabiiy – dinamik muvozanatni anchagina buzgan holda geografik qobiqda yenergiya va modda almashinuvida mutlaqo yangi yo`l tutdi. Inson faoliyatining samarasi mutloq o`lchovda, aholi jon boshiga ham juda tez o„smoqda. Shu sababli insonning hozirgi iqtisodiy va ijtimoiy – texnikaviy faoliyatini tabiiy jarayonlar bilan bir qatorga qo`yish mumkin.
Tabiatda granit qoyalarning yemirilishi 6 ming yilda 1 m tezlikda sodir bo„ladi. Inson yesa portlatishlar yordamida relefni bir necha ming marta tezroq o„zgartiradi, ariqlar (kanallar) qaziydi, yo`l quradi, tog` yonbag`irlarida terrasalarni (fran. terrase, lot. terra - yer) hosil qiladi, qurilishlar uchun maydonlarni tekislaydi. XX asrning oxirgi o`n yilligida dalalarni haydashda, qurilish va foydali qazilmalarning yuzasini ochish ishlarida bir yilda 4 000 km<sup>3</sup> miqdorida tuproq - grunt almashtirilgan;
Yer bag`irlaridan har yili 100 mlrd. t ga yaqin ma‟dan, yoqilg`i qazilmalar va qurilish materiallari qazib olingan, dalalarda 500 mln. t dan ortiqroq mineral o`g`itlar va 3 mln. t ga yaqin zaharli kimyoviy moddalar sepilgan, daryo oqimining 15% i xo„jalik – maishiy maqsadlarda istemol qilingay, 8,5 mlrd. t shartli yonilg`i yoqilgan, 800 mln.t har xil metallar yeritilgan; tabiatda noma‟lum bo`lgan 60 mln. t dan ortiqroq sintetik (yun. sinthetikos – birikma) materiallar ishlab chiqarilgan. BMTning rasmiy ma‟lumotlariga ko`ra, 1 mln.ga yaqin har xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqarilgan bo„lib, shundan 100 mingga yaqin turi sun`iy birikmalardir. Ishlab chiqarishda va turmushda foydalaniladigan kimyoviy birikmalarning (500 mingdan ortiqroq moddalar) tabiiy muhitga chiqariladi. Bu miqdor vulkanlarning otilishi va tog„ jinslarining nurashi natijasida yuzaga keladigan miqdorga nisbatan bir necha o„n baravar ko`proqdir.
Masalan, atmosferada uglerod dioksidining to„planishi (yonilg„ining yoqilishi natijasida) uni o„simliklar, okean va dengiz suvlari, ohaktoshlar va dolomitlar tomonidan o`zlashtirilishiga nisbatan tezroq sodir bo`ladi.
Dengizlarni neft mahsulotlari bilan ifloslanishi (har yili 5 mln.t dan ortiqroq tushadi) litosfera yoriqlari orqali hidrosferaga tushadigan neftdan ancha ko`proqdir. Binolar qurilgan hududlarning maydoni hozirgi paytda 200 mln. ga dan ortiqroqdir.
Hozirgi paytda atrof muhitni sof tabiiy hodisa sifatida qarab bo`lmaydi, chunki Yer yuzasi quruqlik qismining 60 % dan ortiqroq hududida inson faoliyati tufayli vujudga kelgan antropogen landshaftlar tarqalgan. Insonning tabiatga ta`siri dunyo aholisining tobora ko`payib borishi tufayli ham kuchayib bormoqda.