Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi

22-rasm. Orol dengizi.
O 'rta Osiyodagi eng katta berk s h o 'r k o ‘l. M a’muriy jih atd an Orol 
dengizining yarm idan k o ‘proq jan u b iy -g 'arb iy qism i O 'zb ek isto n
(Q oraqalpog‘iston), shim oliy-sharqiy qismi Q ozog‘iston hududida 
joylashgan. 0 ‘tgan asm ing 60-yillarigacha Orol dengizi m aydoni 
orollari bilan o ‘rtacha 68,0 m ing km 2 ni tashkil etgan. K attaligi jih a - 
tidan dunyoda to 'rtinchi (K aspiy dengizi, A m erikadagi Yuqori k o ‘l 
va Afrikadagi Viktoriya k o ‘lidan keyin), Yevro Osiyo m aterigida 
(K aspiydan keyin) ikkinchi o ‘rinda edi. D engiz shim oliy-sharqdan 
jan u b iy -g 'arb g a c h o ‘zilgan, uzunligi 428 km, eng keng joyi 235 km 
(45° sharqiy.) bo 'lgan . H avzasining m aydoni 690 m ing km 2, suvining 
hajm i 1000 km 3, o 'rta c h a chuq. 16,5 m atrofida o 'z g a rib turgan. H av­
zasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi yuqori pliot- 
senda Yer p o 'stin in g egilgan yeridagi botiqda hosil b o'lgan . Tubining 
relyefi (g'arbiy qismini hisobga olmaganda) tekis. Orol dengizida juda 
k o 'p yarim orol va q o'ltiqlar bo'lgan. Shimoliy qirg'oqlarida eng katta 
qo'ltiqlaridan Chernishev, Paskevich, S arichig'anoq, Perovskiy, ja -
135

---

nubiy-sharqiy va sharqiy q irg ‘oqlarida Tushbas, A shshibas, O qsag‘a, 
Suluv va boshqa, A m udaryo bilan Sirdaryo quyiladigan joylarid a 
Ajiboy, Tolliq, Jiltirbas qoMtiqlari, Q ulonli va M o ‘ynoq yirik yarim - 
orollari b o ‘lgan. Orol dengizida qadim dan suv sathi goh k o ‘tarilib. 
goh pasayib turgan. Keyingi geologik davrda Sariqam ish va 0 ‘z b o ‘y 
orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti bilan K aspiyga quyilgan, suv sathi 
ancha baland b o 'lib , jan u b iy va janubiy-sharqidagi bir necha ming 
km 2 m aydonli sohil suv ostida bo 'lg an . Orol dengizi unchalik chuqur 
em as. C huqur jo y lari g ‘arbiy qism ida. Q oraqalpog‘iston Ustyurt yo- 
nida chuqurligi 69 m gacha yetgan.
K o ‘lning sayoz jo ylari uning janubiy, janubiy-sharqiy va sharqiy 
qism lariga to ‘g ‘ri kelgan. Orol dengizi q irg ‘oqlarining m orfologik tuz- 
ilishi ju d a m urakkab. Ular bir-biridan b a ’zi xususiyatlari bilan farqla- 
nadi. Shim oliy q irg ‘o g ‘i baland, ayrim yerlari past, chuqur qoMtiqlar 
bor. Sharqiy q irg ;o g ‘i past; qum li, ju d a k o ‘p m ayda qoMtiq va orollar 
boMgan. Janubiy q irg ‘o g 'i A m udaryo deltasidan hosil b o ‘lgan.
G ‘arbiy q irg ‘o g ‘i kam qirqilgan va Ustyurt chinkidan iborat. Orol 
dengizida 300 dan ortiq orol b o ‘lgan. Ularning 80% dengizning ja n u ­
biy-sharqiy qism ida. Eng kattalari K o‘korol (273 km 2), Vozrojdeniye 
(216 km 2) va B orsa-kelm as (133 km 2) edi. D engizga A m udaryo bi­
lan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga A m udaryo Orol dengizi 
ga 38,6 km 3, Sirdaryo esa 14,5 km 3 suv olib borgan. Suv balansida 
y o g ‘inlar ham m uhim o 'rin egallagan. D engiz akvatoriyasiga yiliga 
8 2 -1 7 6 mm y o g ‘in y o g 'a d i. A trofdan dengizga yiliga 5,5 km 3 yer osti 
suvlari q o ‘shilib turgan.
D engiz ch o 'l zonasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 
1 m etr qalinlikdagi suv bug‘lanadi. Bu esa keyingi davrda dengizga 
daryolar olib kelgan suv, y o g ‘in va yer osti suvlaridan ortiqdir. Shu- 
ning uchun iqlimiy o ‘zgarishlar natijasida Orol dengizi suvining sathi 
yillar davomida o ‘zgarib turgan. M asalan, 1785-yildan dengizda suv 
sathi k o ‘tarila boshlagan bo 'lsa, 1825-yildan pasaygan, 1835-50-yil- 
larda yana ko‘tarilgan, 1862-yili kamaygan. K o'korol 1880-yilda 
yarim orolga aylanib qolgan. 1881-yil suv sathi pasaygan. 1885-yil- 
dan Orol dengizida suv sathi yana k o ‘tarila boshlagan. 1899-yilga
136

---

kelib K o ‘korol yarim oroli orol b o ‘lib qolgan. 1919-yil dengiz m ay­
doni 67300 km 2, suv m iqdori 1087 km 3 b o ig a n b o ‘lsa, 1935-yilga 
kelib m aydoni 69670 km 2, suvning m iqdori 1153 km 3 ga k o ‘paydi. 
K eyingi bir yarim asr m obaynida dengiz suvi sathi ancha o ‘zgargan.
Orol dengizida suv sathining yil davom ida o ‘zgarib turishi 
A m udaryo va Sirdaryoning bahor-yoz paytlarida toshishi bilan b o g iiq . 
Bahorgi yo m g ‘irdan ham dengiz sathi k o ‘tariladi. Suvi sathining yil 
davom ida o 'zgarish amplitudasi o ‘rtacha 25 sm ga teng boMgan. Su­
vining sho‘rligi o ‘rtacha 10-11% . Suvdagi tuzlarning k o ‘p qismini osh 
tuzi va sulfatii m agniy tuzi tashkil etgan. K im yoviy tarkibiga ko‘ra, 
suvi Kaspiy dengizi suviga o ‘xshash. Orol dengizi suvining tarkibidagi 
tuz 11 mlrd. t ga yaqin deb baholangan. Bu tuzlar sanoat ahamiyatiga 
ega. Dengiz suvi, ayniqsa, m arkaziy qism ida ju d a tiniq. Suvi, xususan, 
qishda tiniq b o ‘ladi. Yoz oylarida ham 24 m chuqurlikkacha dengizning 
tubi ko'rinadi. Suvining rangi k o 'p g in a qism ida k o 'k , qirg‘oqlariga 
yaqini ko 'k im tir tusda. Am udaryo bilan Sirdaryoning quyilish joyida 
suvi loyqa. Dengiz dekabr o'rtalaridan m art oxirigacha m uzlaydi. Yoz- 
da suvning yuqori qism idagi tem peraturasi 27 ga yetadi. Chuqurlik or- 
tishi bilan tem peratura tez pasayadi. Yozda 1 in chuqurlikda temperatu- 
ra 8 ga o ‘zgaradi. Dengiz ustida havoning urtacha tem peraturasi yozda
24 -26 , qishda - 7 , - 13,5. Quyidagi rasm Orol dengizining kosmosdan 
olingan surati (2002-yil) tasvirlangan.