Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi

Abu Yusuf Yoqub ibn Ishoq Kindiy. Abu Yusuf Yoqub ibn 
Ishoq Kindiy (801-866-yy.) - arab faylasufi. Sharq aristotelizmi 
asoschilaridan. M o‘shaziliylar bilan yaqin aloqada bo‘lgan. Xalifa Mu- 
tavakkil (847-86l)ning ratsionalistlar bilan kurashi vaqtida quvg’inga 
uchragan. Yunon mutafakkirlarining risolalarini arab tiliga tarjima qil­
gan, Aristotelning “Kategoriyalar”, “Ikkinchi analitika”, Evklidning 
“Unsurlar” va Ptolemeyning “Almagest” asarlariga sharhlar yozgan.
Abu Kindiy fikricha, olamning yaratuvchisi Alloh, u abadiy mav­
jud, yagona. Tabiatdagi narsalar o ‘zaro sababiy bog‘langan, ular 4 
unsur - olov, suv, havo va tuproqdan iborat. Abu Kindiy 5 ta sub- 
stansiya fazo, vaqt, materiya, shakl va harakatning mavjudligi haqida, 
dunyoni bilish mumkinligi haqida fikr yuritdi. Abu-Kindiy asarlari- 
ning aksariyati bizgacha yetib kelmagan, faqat 29 ta risolasi topil- 
gan, ularning ko‘pchiligi riyoziyot, mantiq, falsafa va boshqa fanlarga 
bag‘ishlangan.
Abu Kindiyning falsafiy qarashlari keyingi davrlarda Sharq muta- 
fakkirlari dunyoqarashiga, o ‘rta asr Yevropa falsafasi rivojiga sama- 
rali ta ’sir k o ‘rsatdi. M uhim asarlari: “Aql haqida”, “Jon haqida mulo- 
haza”, “Ashyolarning ta’rifi va bayoni”, ‘Beshta substansiya haqida 
kitob” va boshqalar.
Sharqda birinchi bo‘lib ilmlar tasnifi masalasiga yondashgan va 
uni hal qilishga harakat qilgan olim - Yoqub ibn Ishoq al-Kindiydir. 
Bir vaqtning o ‘zida ilmlaming falsafa, tib, riyoziyot, ilmu nujum, 
musiqa kabi ko‘pgina jabhalarida katta muvaffaqiyatlarga erishgan 
al-Kindiy o ‘zidan keyingi mutafakkirlar foydalangan arab tilidagi 
falsafiy atamalami tuzishga va ilmiy tasnifni kiritishga asos soldi. Al- 
Kindiy ilmlar tasnifi sohasiga oid “Insoniy bilimlar tasnifi”, “limning
15

---

tub mohiyati va uning tasnifi”, “Arastu kitoblarining soni va falsa- 
fani o ‘zlashtirish uchun nim a lozim” kabi bir necha asarlami yozdi. 
Ammo, taassufki, oxirgi qayd qilingan asaridan boshqalari bizgacha 
yetib kelmagan. 0 ‘zining tasnifida al-Kindiy falsafaga katta ahamiyat 
beradi va uni “H amm a narsa haqidagi bilim” deb ataydi. U falsafani 
bilim va faoliyat, nazariy va amaliy donishmandlikka ajratadi. Al- 
Kindiy fikricha nazariy bilim (yoki donishmandlik), riyoziyot, tabi- 
iyot va ilohiyotni, amaliy bilim esa - axloq, uy ishlari va fuqarolik siyo- 
satini o ‘zida mujassamlashtiradi. U ilmiy bilish haqidagi ta’limotini uch 
pog‘onadan iborat qilib tuzadi. Birinchi pog‘ona mantiq va riyoziyotdan, 
ikkinchi pog‘ona tabiiyotdan, uchinchi pog‘ona esa metafizikadan ibo­
rat. Falsafa vazifalarini aniqlashda Al-Kindiy tutgan o ‘rin Arastu tutgan 
o ‘ringa juda yaqin va o ‘xshashdir. Al-Kindiy fikricha, moddiy olam 
predmetlari, ya’ni “birinchi substansiyalar”ni ularning asosiy xususiyat­
lari - miqdori va sifatini o ‘rganish asosidagina bilish mumkin. Demak, 
har bir ilm asosini riyoziyot tashkil etadi. Arifmetika miqdorga taalluqli 
bo‘lsa, handasa va ilmu nujum — sifatga taalluqlidir. Riyoziyotdan so‘ng 
esa mantiq, tabiiyot, psixologiya, metafizika, axloq, siyosat keladi.
Shunday qilib, Al-Kindiy falsafiy fanlami o ‘rganishda riyoziyotga 
alohida aham iyat beradi. Uning fikricha, falsafa ilm sifatida riyozi­
yotga asoslangandir.
Al-Kindiyning fan oldidagi eng muhim xizmati shundaki, u yu- 
non, fors va hind olimlari yaratgan boy g ‘oyaviy meroslami o ‘rganib, 
ularning ilg‘or a n ’analarini rivojlantirish orqali Yaqin va 0 ‘rta Sharq- 
da ilg‘or, tabiiy-ilmiy va falsafiy fikrlami rivojlantirishga asos soldi. 
Amalda u o ‘rta asrlar sharqidagi ilmlar tasnifining ilg‘or ta ’limoti 
asoschisidir. O byektiv narsalam ing xususiyati, tashqi olam pred­
metlari va ularning xususiyatlarini ajratishga asoslangan al-Kindiy 
tasnifi ilmlarning predmeti va vazifalarini keyinchalik o ‘rganish va 
aniqlashda katta rol o ‘ynadi.
A l-Kindiyning ratsional fikri arab tilida ijod qilgan Ar-Roziy, al- 
Forobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi ilm namoyandalarining dunyoqa- 
rashi shakllanishiga asos bo ‘ldi.
16

---