Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish turlari va uning hozirgi holati

3.Energiya manbalari, yoqilg’i-energetika manbalarining atrof-muhitga 
ta’siri va “Issiqxona effekti”ning kelib chiqishi. Atmosferaning quyi qatlami— 
troposferaning qalinligi o’rtacha 10—12 km bo’lib, unda havoning 80% massasi 

---

to’plangan. Mazkur qatlamda ob-havaning barcha hodisalari, shuningdek. suv va 
boshqa kimyoviy elementlarning aylanma harakati sodir bo’ladi. Yer atmosfera 
havosining o’rtacha harorati Quyosh radiatsiyasi miqdori, Yerning albedosi, ya’ni 
Yer yuzasidan qaytgan radiatsiya miqdori bilan aniqlanadi. Shu bilan birga 
troposferada mavjud bo’lgan turli moddalarning oz yoki ko’pligi «issiqxona 
samarasini belgilandi. Masalan, troposferada suv bug’lari, uglerod ikki oksidi, metan, 
xlor, uglerod, azot oksidi, ozon va boshqalarning mavjudligi tufayli qaytgan 
radiatsiyaning ma’lum miqdori yana yerga qaytadi. Ma’lumotlarga ko’ra, ayni shu 
moddalarning troposferada mavjudligi sababli hozirgi vaqtda atmosferaning quyi 
qismidagi havoning o’rtacha harorati 15° ni tashkil qiladi. Agar issiqxona samarasi 
bo’lmagania harorat minus 30° bo’lishi mumkin edi. Atmosferaning yuqori 
qatlamlarida yerdan qaytgan radiodiya hisobiga havo ma’lum darajada isiydi va bu 
harorat qaytadan yerga qaytad, binobarin, sayyora sathi qo’shimcha miqdorda isiydi. 
Ushbu hodisani «issiqxona samarasi» deb ataladi. 
50 yillardan boshlab ko’p miqdorli energiya olish maqsadlarida mineral yoqilg’i 
turlaridan foydalanishga o’tilishi yildan yilga atmosferaga ko’proq hajmda turli 
chiqindilarning chiqishiga olib keldi. 80 yillarning boshlarida elektroenergiya ishlab 
chiqarish, po’lat quyish va avtomobillarning harakati natijasida atmosferaga 5 mlrd. t 
uglerod, taxminan 100 mln. t oltin gugurt va undan biroz kamroq, azot oksidi 
chiqarildi. Uglerodning ko’p chiqarilishi asosan ko’mirni ko’plab yoqilishi bilan 
bog’liq, neft va tabiiy gazdan uglerod nisbatan kam ajralib chiqadi. Endilikda 
uglerodning atmosferaga chiqarilayotgan jami miqdori 6 mlrd. t ga yetdi. Tabiiy 
o’rmonzorlarning yo’q qilinishi ham is gazi hajmining (0,4—2,5 mlrd. t) 
(ko’payishiga sabab bo’lmoqda. 
Atmosferaga ko’p miqdorda turli chiqindilarning chiqarilishi Yerda havoning 
o’rtacha haroratini 1890 yildagi 14,5° dan 1980 yilda 15,2° darajaga oshishiga sabab 
bo’ladi. Aslida bu o’zgarish unchalik katta bo’lmasa ham, lekin u ortib borish 
xuhusiyatiga ega. Chunki atmosferada is gazi, metan va boshqa moddalarni yil sayin 
(yiliga 100 mln. t) ko’payib borishi jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Uglerod 
gazining tabiatdagi aylanma harakatida o’rmonlar muhim o’rin tutadi. Daraxtlar 
qirqilganda ularda to’plangan va ularning ostidagi tuproqda mavjud bo’lgan uglerod 
achiydi, buning natijasida u havoga ko’tarilib, havodagi is gazi miqdorini 
ko’paytiradi. Bu jarayon o’tinning yoqilishi natijasida ham tezlashadi. 
Olib borilgan hisob kitoblarning natijalariga ko’ra 1860 yillardan 1980 yillargacha 
atmosferaga 90—180 mlrd. t uglerod Qo’shilganligi aniqlangan, bu raqamni xuddi 
shu davr mobaynida ko’mir, neft va tabiiy gazni yoqish natijasida ajralgan 150—190 
mlrd. t uglerod bilan solishtirish mumkin. Hozirgi vaqtda mutaxassislarning hisobiga 
ko’ra o’rmonlarni yo’q qilinishi natijasida yiliga o’rtacha 1,0—2,6 mlrd. t uglerod 
atmosferaga qo’shilmoqda. Bu ko’rsatkich mineral yoqilg’ilardan foydalanishning 

---

20—50% ini tashkil qiladi. o’rmonlarni tadqiq qiluvchi Massachuset markazining 
xizmatchisi Richard Xouton va uning hamkasblari baholashiga ko’ra atmosferaga 
chiqayotgan uglerodniig 40% Amerikaga, 37% Osiyoga, 23 % Afrikanint tropik 
mintaqalariga to’g’ri keladi. Mazkur raqamlar o’rmonlar mintaqasida keyingi 
vaqtlarda daraxtlarning ko’plab Qirqilayotganligadan darak beradi. 50 yillardan 
boshlab 70 yillarning oxiriga qadar dunyoda o’rmonlar maydoni ikki baravar, ya’ni 
50 mln. km2 dan 25 mln. km2 gacha qisqaradi, asr oxirigacha yana 2 hissa kamayishi 
taxmin qilinmoqda. Keyingi 40 yil mobaynida nam-tropik o’rmonlarning maydoni 
ikki baravar qisqargan. 
O’rmonlarning to’xtovsiz qirqilayottanining bir necha muhim sabablari mavjud. 
Shulardan biri rivojlanayotgan davlatlatning 2/3 qism aholisining uy-ro’zg’or 
ishlarida go’tin qilib yoqib ishlatilishidir BMT yuziq ovqat komissiyasi (FAO) ning 
bahosiga ko’ra 1980 iilda taxminan 1,2 mlrd. aholi o’tindan asosiy yoqilg’i sifatida 
foydalangan. O’sha tashkilyutning taxminiga ko’ra 2000 yilda o’tin yoqilg’isiga 
bo’lgan talabgorlarning soni rivojlanayotgan davlatlarda 2,4 mlrd. kishiga yetadi. 
Afrikadagi Burkino—Faso (96%), Tanzaniya (92%), Malaziya (93%), Nigeriya 
(82%), Sudan (74%), Keniya (71%), Osiyoda Nepal (94%), Indoneziya (50%), 
Hindiston (33%), Xitoy (25%>), Lotin Amerikasida Paragvay (64%), Nikaragua 
(50%), KostaRika (33%), Braziliya (20%) davlatlari o’tin yoqilg’isidan keng 
foydalanadilar. Himolay "tog’lari va Afrikaning Sohil mintaqasi mamlakatlar ayollari 
va bolalari yiliga._. 100 dan 300 kungacha uzoq uzoqlardan o’ta-cho’p terish bilan 
shug’ullanadilar. 
Nam tropik mintaqadagi davlatlar chyurvachilikni rivojlantirish maqsadida 
o’rmoilarni tobora ko’proq mirqib, yangi yaylovlar tashkil qilmoqdalar. Shu bilan 
birga sayohat korxonalari va yo’l qurilishlari maksadida bir vaqtlar odam 
o’tolmaydigan quyuq changalzorlar va mangra o’rmonlari qirqilib, aholi yashaydigan 
joylari va xo’jalik qurilishlari bunyod qilinmoqda. Bu borada Amazonka daryosi 
havzasida o’rmonlarning yo’q qilinishi juda xavfli sur’atlarda sodir bo’lmoqda. Nam 
tropik o’rmonlar bu havzada 5 mlya. km2 maydonni egallaydi. Olimlarning 
ta’kidlashicha, Amazoniya ulkan biologik va genetik hudud hisoblanadi, bu yerda 
dunyoning 80% o’simlik va hayvonot dunyosi turlari mavjud, chunonchi bu joyda 4 
ming xildagi daraxt, 1000 xil baliq va boshqalarni ko’rsatib o’tish. kifoya. Ko’pincha 
Amazoniyani «sayyoramizning o’pkasi» deb ta’riflaydilar, chunki o’simlik dunyosi 
nihoyatda boy bo’lgan bu noyob o’lkada inson uchun eng zarur kyslorod ishlab 
chiqariladi Lskin «keyingi vaqtlarda turli mamlakatlarda «S0S Amazoniya!» 
(«Amazoniyani qutqaring!») degan shior ko’tarilib chiqilmoqda. Gap (Shundami, 
Braziliya hukumati yangi yaylovlar tashkil qilish, Atlantika okeani bilan Tinch 
okeaini bog’laydigan transamazoniya temir va avtomobil yo’llari qurish, havzadagi 
juda katta temir rudasi qonini ishga tushirish va daryolarga GZS )qurish maqsadida 

---

o’rmonlarni qirqishga va chet el firmalariga sotishga kirishdi. 80 yillarning o’rtalarida 
havzada yangidan tashkil qilingan yaylovlarning maydoni 10 mln. gektarga yetdi. 
AQSh ning «Diskaveri» koinot kemasidan oshingan surat ma’lumotlariga qaraganda, 
1988 yilda Amazoniyada 13 mln. gektar maydondagi o’rmonlar qirqish va o’t tushish 
natijasida yo’q bo’lgan. Hozirgi kunda nam tropik mintaqada o’rmonlarni qirqish 
yiliga 16—20 mln. ga maydonda sodir bo’lmoqda yoki 1 minutda 34 ga maydondagi 
o’rmon yo’q qilinmoqda. 
Troposferada is gazi, shuningdek, metan, azot oksidi, xlor, ftor, uglerodning oshib 
borishi Yer kurasida issiqxona samarasini tobora ko’paytirmoqda. Is gazi hajmining 
50yillarning oxiriga nisbatan hozirda ikki baravar oshganlik havo haroratining 
ko’tarilib borishiga olib keldi. AQSh dagi butun dunyoni kuzatish institutining 
mutasaddilaridan biri Lester R. Braunning (1989 y.) bashorat qilishicha havoning 
o’rtacha harorati 1,5—4,5° ko’tarilishi ehtimol qilinmoqda. Uning ta’kidlashicha, bu 
hodisa 2030—2050 yillar orasida sodir bo’lishi mumkin. 
Kellog (AQSh) ning 1978 yilda ishlab chiqqan hisob-kitobiga ko’ra havo harorati 
2000 yilda 1,2°, 2050 yilda 4,0° ga ko’tariladi. 
Olimlar Yerning o’rtacha havo xarorati o’zgarishini quyidaticha ta’kidlaydi: 2000 
yilda 0,9° (yo’l qo’yilgan xato±0,3), 2025 yilda 1,4° (±0,7), 2050 yilda 2,0 (±1,0), 
2075 yilda 2,5° (±1,6), 2100 yilda 3,2° (±2,0) ko’tariladi. 
AQSh dagi «Uorld risorsiz institutining xizmatchisi amerikalik ekspert R. 
Pomerantsning (1988 yil) fikricha, issiq xona samarasini vujudga keltiruvchi 
gazlarning hozirgi sur’ati saqlanib qolsa, har 10 yilda harorat 0,2—0,5 darajaga ortib 
boradi. 
Havo haroratining tobora oshib borishi turli ekologik va ijtimoiy iqtasodiy 
oqibatlarga olib kelishi mumkinligi mutaxassislar tomonidan asoslanmoqda. Dunyo 
miqyosidagi 
havo 
haroratining 
1—2 
darajaga ko’tarilishi geograflarning 
tasdiqlashicha, Yevropada Arktika kontinental tundraning to’liq yo’qolishi, Osiyoda 
esa uning janubiy chegarasi sezilarli darajada shimolga tomon surilishi kutilmoqda. 
Shu bilan birga tayga mintaqasining shimoliy chegarasi shimoliy kengliklarga tomon 
ancha suriladi. Hozirgi igna bargli o’rmonlar zonasining janubiy qismi aralash 
o’rmonlar bilan egallab olinadi. Havo harorati 2° ga ortganda aralash o’rmonlar 
shimolga tomon 10° surilishi ehtimol qilinmoqda. 
Havo harorati 1 ga oshganda tundra va o’rmon-tundraning maydonlari 2 baravar, 
agarda u 2° ga ko’tarilsa, 6 barobar kamayishi mo’ljal qilinmoqda. Yevrosiyoda 
cho’llashish jarayonlari yuz bermasliga mumiin. 
Havo o’rtacha haroratining o’zgarishi asosan Shimoliy va Janubiy qutblarga yaqin 
bo’lgan Arktika va Antarktika, shuningdek, shimolda mo’’tadil mintaqaning shimoliy 
qismiga ko’proq ta’sir ko’rsatishi ehtimol qilinmoqda, ekvatorial va tropik 

---

mintaqalarda bu o’zgarishlar unchalik sezilmaydi. Turkiston hududida qishda harorat 
1 daraja, yozda 0,5—1 darajaga o’zgarishi mumkin. 
Rossiya gidrologik instituti ishlab chiqqan bashoratlashtirish natijalariga ko’ra, dunyo 
miqyosida iqlim isishining ilk bosqichida (2000 yil) Shimoliy Amerika, Yevropa va 
Osiyodagi daryolarning suv oqimi miqdori kamayishi ehtimol qilinmoqda. Buni havo 
haroratining sezilarli darajada tezdan ko’tarilishi va bu davrda yog’in miqdori hali 
ko’payishga ulgurmasligi bilan tushuntiriladi. Janubiy hududlarda (Afrika, Janubiy 
Amerika, Avstraliya) havo harorati unchalik yuqori ko’tarilmay, yog’in miqdorining 
oshishi ancha sezilarli bo’lishi kutilmoqda, Umuman olganda, yangi asr boshida 
dunyo suv oqimi me’yori o’zgarishga uchramaydi. 
Dunyo okeani sathining ko’tarilishi havo haroratining ortib borishi bilan bevosita 
bog’liq. Dunyo okeani sathining ko’tarilishida ikki jarayoini e’tiborga olishga to’g’ri 
keladi: 1) okean suvining issiqlik ta’sirida kengayishi va 2) quruqlikdagi 
muzliklarning erishi. Havo haroratining ortib borishi natijasida, okean sathining 
ko’tarilishi to’g’risida turlicha fikrlar mavjud. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, 
keyingi 100 yil mobaynida okean sathi yiliga 1,2 mm dan ko’tarilib bordi. Natijada, 
XX asr davomida okean sathi o’rtacha 17,5 sm ko’tarilgan. Uning yarmi 
muzliklarning erishi, qolgan qismi okean suvlarining issiqlikdan kengayishi tufayli 
yuz bergan. Ularning takidlashicha XXI asrning o’rtalarida okean sathining yana 
30—100 sm ga ko’tarilishi ehtimoli bor. 
Atrofmuhitni muhofaza qilish bo’yicha Amerika agentligining basharatiga ko’ra 2100 
yilga kelib Dunyo okeanining sathi 1,4—2,2 m ga ko’tarilishi taxmin qilinmoqda. 
Okean sathining bunchalik ko’tarilishi quruqlikning katta qismini suv bosishiga olib 
keladi. Bu noxush hodisa okeanlarga quyiladigan yirik daryolarning deltalaridagi 
sholi ekin dalalarini suv bosishiga olib keladi (chunonchi, Bangladesh, Fillipin, 
Indoneziya va b.), Yevropada Niderlandiya, Daniya va dengiz bo’yidagi past 
tekisliklarda joylashgan boshqa mamlakatlarning hududlari suv ostida qolishi 
ehtimoli bor. Yirik shaharlar Yangi Orleon, Qohira, Shanxay va b. shaharlar suv 
bosishdan jiddiy zarar ko’radi. 
Xlor, ftor va uglerod gazlari freon guruhini tashkil qilib, issiqxona samarasini 
vujudga keltirishda faol qatnashmoqda. Mazkur gazlar atmosferada 1950 yillardan 
boshlab to’planib, yiliga 5—10% hajmda ko’payib bordi. Ular odatda sovuqxona 
texnikasida, havoni sovutishda, penoplastik mahsulotlar tayyorlashda, sanoat uchun 
aralashmalarni eritishda foydalaniladi. Yer sathidan 15—25 :km balandlikda ozon 
qatlami, ya’ni uch atomli kislorod tarqalgan. U o’ziga xos qatlam — «ozon ekranini 
hosil qiladi. Bu qatlam Quyoshdan keluvchi ultrabinafana nurlarni ko’plab yutib, Yer 
yuzasiga o’tkazmaydi. Amerikali mutaxaasislarning fikricha, atmosferaga chiqarilgan 
turli texnogen chiqindilar tarkibidagi freon, gazlar atomlari Yer yuzasidan ko’tarilgan 
issiqlikni is gaziga nisbatan 20 ming marta samaraliroq to’xtatib Qolar ekan. Xlor 

---

atomi 100 ming ozon molekulasini, yo’q qilishga qodir. Hozirgi vaqtda atmosferaga 
chiqqan freon atomlari 100 yildan! so’ng ham saqlanib qolish qobiliyatiga ega. 
Binobarin, ozon qatlamining freon gazlari ta’sirida yemirilishi uning ultrabinafsha 
nurlarini qaytarish qobilyatini borgan sari kamaytiradi. Ozon qatlamining 
yupqalanishi bilan o’rtacha to’lqindagi ultrabinafsha nurlarning Yer yuzasiga kelishi 
ko’payadi. O’tkazilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ushbu nurlar boshoqli eninlar 
(bug’doy, arpa, sholi), kartoshka va g’oyaning mahsuldorligiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi, baliq va okean planktonining yashash sharoitlarini yomonlashtiradi, 
odamning teri rak kasalligiga chalinishini tezlashtiradi. 
Ozon qatlamining buzilishi ilk bor 1985 yilda Antraktika osmonida yuz berdi, bu hol 
«ozon tuynuga» nomi bilan atala boshlandi. «Ozon tuynugi» 1995—1996 yillarda 
aholi zich yashaydigan Shimoliy Amerika, Osiyo va Yevropa ustida ham kuzatildi.. 
Ozon qatlami buzilishining oldini olish maqsadida 1987 yilda Monreal shahrida 24 
mamlakat vakillari ishtirokida Menreal qaydnomasi imzolandi. Unda 1999 yilga kelib 
barcha mamlakatlarda freon mahsuloti ishlab chiqarishni 50% ga kamaytirishga 
kelishib olindi. 1989 yil 5—6 martda «Ozon qatlamini qutqaraylik» shiori ostida 
Londonda o’tkazilgan xalqaro konferentsiyada 120 mamlakat vakillari ushbu 
muammoni tezroq hal .qilish yo’llari xususida fikr almashdilar. 1989 yil may oyida 
81 mamlakat olimlari, mutaxassislari hamda davlat arboblari qabul qilgan «Ozon 
qatlamini muhofaza qilish Xelsinki deklaratsiyasieda 2000 yilga qadar freon 
gazlaridan ishlab chiqariladigan mahsulotlarni bosqichmabosqich kamaytirib borish 
tadbirlari belgilab berildi. Ana shu tadbirlar izchillik bilan amalga oshirib borilsagina 
sayyoramizdagi hayot qalqoni har doim butun bo’lib, inson salomatliti va butun tirik 
organizmlarning yashash sharoitlarini to’la saqlab qolinadi.