«tabiyot fanlari» fakultеti «gеografiya va uni o’qitish mеtodikasi» kafеdrasi

Qashqadaryo viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi dinamikasi

Ko‘rsatkichlar	Viloyatning respublikadagi ulushi (%)		2010 yilda 2000 yilga nisbatan, (marta)
	2000 yil	2010 yil
Yalpi ichki mahsulot (Yalpi hududiy mahsulot)	6,4	7,9	1,5
Sanoat mahsulotlari	8,3	16,6	1,9
Iste’mol tovarlari	5,5	3,2	2,2
Investitsiyalar	16,9	17,5	1,0
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari	7,2	8,5	1,4
Xizmatlar	4,2	4,5	2,6
Tashqi savdo aylanmasi	5,6	3,4	1,2
Eksport	3,6	17,6	5,1

Viloyatning agrar sohaga ixtisoslashuvi uning mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini mintaqaviy tashkil etishdagi o‘rni va ahamiyatini belgilab beradi. Viloyat iqtisodiyotida paxtachilik, g‘allachilik hamda xom ashyoni birlamchi qayta ishlash sanoati muhim o‘rin egallaydi. Ishchi kuchining aksariyat qismi mazkur tarmoqlarda ish bilan band bo‘lib, asosiy ishlab chiqarish fondlarining katta qismi ham xuddi shu tarmoqlarga jalb etilgan. Viloyat paxta xom ashyosi va don yetishtirish bo‘yicha respublikada birinchi o‘rinni egalaydi.

Keyingi yillarda viloyatda iqtisodiy salohiyatning o‘sishiga olib kelgan tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakat iqtisodiyoti tarkibida viloyat salmog‘i oshdi. Yalpi hududiy mahsulotning (YaHM) 2000-2010 yillarda o‘rtacha o‘sish sur’ati 7,1% ni, umuman un yildagi hajmi 1,5 martani tashkil qilib, respublika ko‘rsatkichidan 1,4 marta yuqori bo‘lgan. Biroq, erishilgan ijobiy natijalarga qaramasdan, iqtisodiyotning shakllangan tarkibi mavjud resurs salohiyati va mehnat bozori bilan iqtisodiyotning real sektori hamda ijtimoiy sohaning rivojlanishi o‘zaro muvofiqlashmagan. Iqtisodiy rivojlanish darajasi (YaHM) bo‘yicha viloyat O‘zbekistonda 3-o‘rinda bo‘lib, nisbatan rivojlangan mintaqalar guruhiga kiradi. Jumladan, sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsuloti bo‘yicha 3-o‘rinda, eksport bo‘yicha 6-o‘rinda, ijtimoiy soha bo‘yicha esa 11-o‘rinda turadi.

Viloyat tumanlari iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‘yicha katta tabaqalanishga ega. 2010 yil natijalari bo‘yicha amalga oshirilgan iqtisodiy guruhlashga ko‘ra, rivojlangan guruhga bor-yo‘g‘i – Mirishkor va Nishon tumanlari, nisbatan rivojlangan guruhga Muborak, Koson, Yakkabog‘, Kasbi, Shahrisabz, kam rivojlangan guruhga Kitob, G‘uzor, Qarshi, Qamashi, Chiroqchi va Dehqonobod tuman kirdi. Viloyat agrosanoat majmuasida olib borilgan tarkibiy o‘zgarishlar qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash korxonalarining barqaror rivojlanishiga yetarli ta’sir ko‘rsatmayapti.

Viloyatning tabiiy-resurs salohiyati, yuqori bo‘lib, neft va gaz zahiralaridan tashqari, uning hududida volfram, mis, qo‘rg‘oshin, rux, alyuminiy xom ashyosi, surma, simob, oltin konlari hamda kaliy tuzi, marmar, keramzit, bentonit kabi foydali qazilmalar mavjudligi aniqlangan. Ayniqsa, Dehqonobod, Mirishkor, Kitob va G‘uzor tumanlarida mineral xom ashyo resurslari salohiyati yuqoridir. Shuning uchun ham kelajakda viloyat va uning tumanlarining tabiiy-resurs salohiyatidan samarali foydalanishni yo‘lga qo‘yish maqsadida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish va samarali ixtisoslashuvni keng yo‘lga qo‘ygan holda asosiy e’tibor raqobat ustuvorligiga qaratilmog‘i tadqiqotda asoslab berilgan (3- jadval).

Qashqadaryo viloyati aholi sonining nisbatan tez sur’atlarda ko‘payishi, uning 75,3% i qishloq joylarida yashashi bilan ajralib turadi. Aholisining 52,8 % ni mehnat resurslari tashkil qiladi. Bu yerda aholining tabiiy ko‘payish sur’ati o‘tgan yillarga qaraganda kamayish tendensiyasiga ega bo‘lsa-da (2000 yilga nisbatan 1,4 marta kamaygan), mehnatga layoqatli aholi soni keskin oshib bormoqda (2000 yilga nisbatan 27,6% ga ko‘paygan). Bu esa mehnat bozorida yangi ish o‘rinlariga talabning taklifga nisbatan tez sur’atlarda oshishiga olib kelmoqda. Viloyatda 2010 yilda ish bilan bandlik darajasi 2000 yilga qaraganda 17,2% ga o‘sib, shu davrdagi mehnat resurslarining o‘sish darajasi 44,4 % ni tashkil qilgan. Bu kelajakda aholini yangi ish joylari bilan ta’minlash eng ustuvor yo‘nalish bo‘lib qolishini ko‘rsatadi. Ish bilan ta’minlanish darajasi tumanlar o‘rtasida keskin farq qiladi. Mehnatga layoqatli aholining katta qismi qishloq xo‘jaligida band. Qishloq xo‘jaligida band aholining aksariyati mavsumiy ish bilan mashg‘ul. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi bo‘lmagan davrda ularning faqat 6,0 foizigina ish bilan band bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida bandlar soni bevosita zarur ishchi kuchidan 30 ming kishiga ortiq. Aholi aksariyat qismining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida band bo‘lishi ular daromadi pastligining asosiy sababi bo‘lmoqda. Bugungi kunda viloyat iqtisodiyotida band
3-jadval