Тадбиркорлик фаолияти. Тадбиркорлик капитали ва унинг айланиши 1

Ишлаб чиқариш вақти уч қисмдан иборат:
Демак,
Иш даври

• ишлаб чиқариш вақтининг асосий таркибий қисмидир.

Ишлаб чиқариш воситаларнинг захира ва эҳтиётлар сифатида бўлиш вақти

• бу уларнинг ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш учун зарур бўлган даврдир

Капиталнинг айланиш тезлиги(А) - муайян давр ичида қилинган айланишлар сони (n) ёки бир айланишнинг узун-қисқалиги (а) билан белгиланади:
n=А/a;
a=A/n.
Капиталнинг самарадорлик даражаси турли омиллар таъсирида шаклланади. Улар орасида қуйидагилар муҳим аҳамиятга эга.
3. Асосий капитални такрор ишлаб чиқариш ва ундан фойдаланиш самарадорлиги.
1

• асосий капиталнинг таркиби (тармоқ таркиби, турлар бўйича таркиби);

2

• асосий капиталдан фойдаланиш ва уни тақсимлаш самарадорлиги;

3

• эскирган меҳнат воситаларини янгилари билан амаштириш йўллари ва усуллари

Кўрсаткичлар	2002 йил	2003 йил	2004 йил	2005 йил	2006 йил	2006 йилда 2002 йилга нисбатан ўзгариши (+,-)
Асосий капитал	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	-
шу жумладан:
-бинолар	18,3	16,6	15,2	14,0	13,6	-4,7
-иншоотлар	15,7	15,3	15,7	17,6	19,3	+3,6
-узатиш қурилмалари	11,3	12,1	13,3	14,6	15,5	+4,2
-машина ва ускуналар	40,0	38,5	37,7	36,5	35,9	-4,1
-транспорт воситалари	10,3	14,0	14,6	14,4	13,7	+3,4
-иш қуроллари, ишлаб чиқариш ва хўжалик инвентарлари	1,6	1,4	1,4	1,2	1,0	-0,6
-бошқа асосий воситалар	2,8	2,2	2,1	1,7	1,0	-1,8
Айланма капитал	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	-
шу жумладан:
-товар-моддий захиралари	24,7	25,7	24,7	24,9	26,8	+2,1
-дебиторлик қарзлари	54,8	49,0	43,4	44,3	41,7	-13,1
-пул маблағлари	3,0	4,2	4,8	5,4	7,5	+4,5
-бошқа айланма маблағлар	17,5	21,1	27,0	25,5	24,0	+6,5

Ўзбекистон Республикасидаги корхоналарнинг асосий ва айланма капиталлари таркиби динамикаси, фоизда (бюджет ва суғурта ташкилотлари, банклар, кичик корхоналар ва микрофирмалар, деҳқон ва фермер хўжаликларидан ташқари)
Ўзбекистон Республикасида асосий капитални молиялаштириш манбалари таркибий тузилмаси, фоизда

Молиялаштириш манбалари	Йиллар
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
Жами	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Шу жумладан:
- бюджет маблағлари	30,3	21,5	25,0	17,7	14,9	12,8	10,7	9,0	9,0
- корхона ва аҳоли маблағлари	39,1	41,3	52,0	52,9	55,6	60,3	60,0	59,0	53,9
- банк кредитлари	7,5	8,1	1,6	1,9	2,3	2,9	3,4	3,1	5,0
- чет эл инвестиция- лари ва кредитлари	21,7	28,0	20,4	26,3	24,5	19,2	19,0	22,8	25,9
- нобюджет фондлар ва бошқа қарз маблағлари	1,4	1,1	1,0	1,2	2,7	4,8	6,9	6,1	6,3

Жисмоний
маънавий
Меҳнат воситаларининг эскириши

• Меҳнат воситалари жисмоний эскиришининг икки шакли;

1

• ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиш натижасида

2

• табиий кучларнинг таъсирида жисмоний эскириш.

1

• ишлаб чиқариш технологияларини сотиб олиш, глобал илмларни эгаллаш, солиқларнинг тартибловчи ролини такомиллаштириш, уларнинг рағбатлантирувчилик ролини кучайтириш;

2

• тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни жалб этишни узоқ муддатли ҳудудий, мақсадли дастурларга мувофиқ олиб бориш;

3

• импортга чекловларни иқтисодиётда импорт ўрнини босувчи ишлаб чиқариш тармоқларини ривожлантириш билан мутаносиб равишда киритиб бориш, мазкур тармоқларни асосан хорижий инвестициялар ҳисобидан молиялаштириш;

4

• мамлакатга хорижий капитални кенг миқёсда жалб қилишда кредитлар ҳиссасини камайтириш ва бевосита хорижий инвестициялар ҳиссасини ўстиришга эришиш лозим.

Асосий капитални шакллантиришда чет эл инвестицияларининг иштирокини барқарорлаштириш ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш, инвестиция муҳитини ривожлантириш ва инвестиция фаолиятини давлат томонидан тартибга солишда қуйидаги ўзгаришларни тақозо этади:
Хажиев Б.Д. Тадбиркорлик капитали ва унинг самарали амал қилиши. И.ф.н. илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс. автореф. – Т., 2008, 17-20-б.
- меҳнат воситалари тайёрланадиган тармоқларда меҳнат унумдорлиги ошганлиги натижасида анча паст қийматга эга бўлган меҳнат воситаларининг кенг қўлланиши, илгари сотиб олинган меҳнат воситалари қийматининг бир қисми йўқолади..
- мукаммал, арзон ва унумли машиналарнинг ишлаб чиқаришга кириб келиши билан илгари ўрнатилган меҳнат воситаларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлмай қолади ва улар янгилари билан алмаштирилади. Асосий капитални такрор ишлаб чиқариш учун қилинган харажатларнинг бир қисми амортизация фонди ёрдамида қопланади.
Меҳнат воситалари маънавий эскиришининг икки шакли;
АМОРТИЗАЦИЯ

• асосий капитал эскириб боришига қараб, унинг қийматини аста-секин ишлаб чиқарилган маҳсулотга ўтказиш, асосий капитални кейинчалик қайта тиклаш мақсадларида маҳсулотнинг амортизация миқдорига тенг қисмини жамғариш жараёнидан иборат.

(Ан) - амортизация нормаси;
(Кас) - асосий капитал қиймати;
(Тк) - капитал таъмирлаш учун сарфлар;
(Мт) - эскирган меҳнат воситаларини тугатишдан олинган маблағ;
(Хд) - воситанинг хизмат даври .
Амортизация нормасини ҳисоблаш
Миллий иқтисодиёт миқёсида асосий капиталдан олинадиган самара даражаси
ёки
ёки
Айланма капиталдан фойдаланишнинг умумлашувчи кўрсаткичи
Корхона миқёсида асосий капиталдан олинадиган самара даражаси
Айланма капиталнингайланиш даври (а)
Айланма капиталнинг корхона миқёсидаги материал сиғими
Эътиборларингиз учун рахмат!!!