Tadqiqotlari

Y
i
 = f (x
1,
 x
2,
 x
3,
 … x
n
) = f (x
i
) ; 
bu yerda: Y
i
- natijaviy belgi; 
x
1,
x
2,
x
3,
… x
n
- alohida omillarning belgilari; 
X
i
- omillar belgisi; 
f (x
i
) – bu belgilarning ma’lum funksional bog‘lanishidir. 
Ammo amaliyotda shunday bog‘lanishlar ham borki, bir ko‘rsatkichning 
(omilning) o‘zgarishi ikkinchi ko‘rsatkichning (natijaning) o‘zgarishiga olib kelishi 
tabiiy. Biroq, ularning bir-biriga ta’sirini funksional holatdagidek aniqlash qiyin. 
Masalan, iqlimning o‘zgarishi hosildorlikka ta’sir qilish tayin, lekin qanchaga 
o‘zgartirganligini hisoblashning imkoni yo‘q. Bunday noaniq bog‘lanish statistikada 
korrelyatsion bog‘lanish deb aytiladi. Ushbu so‘zning ma’nosi lotinchadan olingan 
bo‘lib, correlatio – narsalarning o‘zaro nisbatini anglatadi, deyilgan.
Korrelyatsion bog‘lanishning xarakterli xususiyati shundaki, natijaga ta’sir 
qiluvchi barcha omillarning to‘liq ruyxatini aniqlash qiyin, faqatgina formula 
yordamida korrelyatsion bog‘lanishlarning taxminiy ifodalarini yozish mumkin, 

---

297 
xolos. Korrelyatsion bog‘lanishni quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin:
Y
i
 = a
1
 + a
1
x ; 
Bunda:Y
i
–natija ko‘rsatkichi;
a
1
– ikkinchi darajali va tasodifiy omillar ta’sirida yuz beradigan natija 
belgisinining o‘zgarmaydigan bir qismi; 
a
1
x – hisobga olingan natija belgisining ma’lum omil belgilar ta’siri ostida 
shakllangan o‘zgariuvchining bir qismidir. 
Muayyan davr ichida ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘lanishni asosan oddiy 
parallel qatorlar tuzish yo‘li bilan o‘rganiladi. Shu maqsadda eng avvalo, 
taqqoslanayotgan belgilar o‘rtasida bog‘lanish bor-yo‘qligi nazariy jihatdan asoslab 
chiqiladi. Keyin esa har ikkala qator yonma-yon joylashtirilib, bir-biri bilan 
taqqoslanadi. Bunday korrelyatsion bog‘lanishlar yuqorida aytilganidek bir qancha 
yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
- to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish; 
- qisman to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish; 
- teskari chiziqli bog‘lanish; 
- qisman teskari chiziqli bog‘lanish; 
- nol koeffitsiyentli bog‘lanish. 
Marketing tadqiqotlarida barcha bog‘lanishlar uchrashi tabiiy. Bularning har 
birini qisqagina qarab chiqish maqsadga muvofiq.
To‘g‘ri chiziqli bog‘lanish deyilganda, omillarning ijobiy tomonga o‘zgarishi 
natijaning ham ijobiy tomonga o‘zgarishiga olib kelishi tushuniladi. Bunga quyidagi 
misolni keltirish mumkin: