Tadqiqotlari

Muammoga ta’sir ko‘rsatuvchi muhit omillari (environmental context of 
the problem)–Marketing tadqiqotlari muammosini aniqlashga ta’sir ko‘rsatuvchi 
omillar (oldingi va kelajak axborotlari, firmaning resurslari va chegaralari, qaror 
qabul qiluvchining maqsadi, xaridorlar hatti – harakati, huquq va iqtisodiy muhit, 
firma personalining marketing va texnologik ko‘nikmalari) haqida gap ketadi. 
Qarorlar qabul qilinishi ma’lum maqsadga erishish uchun xizmat qiladi. 
Boshqaruv muammosini ifodalash ikki turdagi maqsadlarni aniq tasavvur etish bilan 
bog‘liq: tashkilot maqsadi va qaror qabul qilayotgan rahbarning shaxsiy manfaati. 
Ushbu ikkita maqsadni birlashtirish muhim, ammo juda og‘ir kechadi. Uning sababi 
jamoa va shaxs manfaatlari o‘rtasidagi mavjud ziddiyatlardir. 
1
• Oldingi maʼlumotlar va prognozlar
2
• korxonaning resurslari va cheklanishi
3
• Maqsadlar
4
• xaridorlar xatti – xarakati; 
5
• iqtisodiy va qonuniy muhit;
6
• iqtisodiy va qonuniy muhit
7
• Firma personalining marketing va texnologik koʻnikmalari

---

101 
Maqsadlar (objectives) - qaror qabul qilayotgan tashkilot yoki shaxsning 
qarorlaridan samarali marketing tadqiqotlarini o‘tkazishda foydalanish ko‘zda 
tutiladi. 
Marketing tadqiqotlarining maqsadi ham samarali boshqaruv qarorini qabul 
qilishga kerakli axborot bazasini yaratishdan iborat. Ammo, bu jarayonda korxona va 
menejerlarning maqsadlarini muvofiqlashtirishda marketologning ham mahorati va 
tajribasi muhim rol o‘ynaydi. 
Marketing muammosining asosida iste’molchilarning xatti- xarakati, ularning 
iqtisodiy salohiyati, ehtiyoji va talablari tashqi muhit omillaridagi o‘rni beqiyosdir. 
Xaridorlar hatti – harakati (buyer behavior)– tashqi muhitning asosiy omili 
hisoblanib, iste’molchilarning individual xislatlarini ifodalaydi. 
Marketing muammolarini manbasini aniqlashtirishda korxonaning u yoki bu 
xarakatiga iste’molchining munosabatini o‘rganish muhim o‘rin egallaydi. Xaridorlar 
hatti – harakatini o‘rganish marketing muammosining mohiyatini ochishga olib kelish 
mumkin. 
Iste’molchilarning hatti – harakatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni shuni 
ko‘rsatmoqdaki, ular tarkibiga asosan quyidagilar kiritilishi mumkin: 
• Xaridorlar miqdori va geografik joylashuvi; 
• Demografik va psixologik tavsiflar; 
• Iste’mol qilinayotgan mahsulotlar tavsiflari; 
• Reklama va sotuvga xaridorlar munosabati; 
• Narxga bo‘lgan munosabat; 
• Magazinlarga o‘rganish holati; 
• Iste’molchilarning tanlash erkinligi. 
Har bir davlatda o‘zining qonunlari, me’yoriy xujjatlari, davlat siyosati barcha 
tashkilot va aholi hayotiga ta’sir ko‘rsatadi va muvofiqlashtirib turadi. Qonunlar 
ichida savdo markalari royalti, savdo kelishuvi, soliq va tariflar bilan munosabatlarni 
muvofiqlashtiruvchi huquq normalari muhim o‘rin egallaydi. Davlatda qabul qilingan 
qonunlar marketing tadqiqotlarini o‘tkazishga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rstaadi 
hamda marketing tadqiqotlari muammolarini ifodalashda asosiy omil hisoblanadi. 

---

102 
Qonun muhiti (legal environment) – tashkilotning faoliyatini tashkil etishni 
muvofiqlashtiruvchi siyosat va me’yorlar. 
Qonun muhitidan tashqari tashqi muhitning tarkibiga kiruvchi asosiy 
komponent tariqasida iqtisodiy muhitning ahamiyati katta. 
Iqtisodiy muhit (economic environment) – daromad, narx, to‘plangan zahira, 
kredit shartlari, umumiy iqtisodiy holat bilan ifodalanadi. 
Iqtisodiy muhit omillari xaridorlarning sotib olish salohiyati, umumiy (yalpi) 
daromad, tovarlar assortimenti, narxlar va boshqa iqtisodiy tomonlarni inobatga 
oladi. Masalan, iste’molchi va korxonaning kredit olish imkoniyati iqtisodiyotning 
umumiy holatiga uzviy ravishda bog‘liqdir. Davlat iqtisodiy barqarorligini o‘sishi, 
aholiga kredit berish imkoniyati oshishiga zamin yaratadi. 
Marketing tadqiqotlarini samarali o‘tkazish uchun muammoni aniq va to‘g‘ri 
belgilanishi lozim. Marketing tadqiqotlarining muammosini aniqlanishi barcha 
faoliyatni to‘g‘ri yuritilishiga, loyihani amalga oshirilishiga asos bo‘lib hisoblanadi. 
Tibbiyot sohasida kasalni olish yoki uni davolashda tashxis qo‘yish qanchalik muhim 
o‘rin tutsa, marketing tadqiqotlarida uning muammosini aniqlanishi shunday ro‘l 
o‘ynaydi. Agar muammo noto‘g‘ri tushunilsa yoki aniqlansa unda vaqt va mablag‘ 
samarasiz foydalanishga olib kelishi mumkin. 
Marketing tadqiqotlari muammosini aniqlash (problem definition) marketing 
tadqiqotlari muammosining umumiy va uning alohida qismlari bo‘yicha aniqlashdan 
iborat. Muammoni aniqlash vazifasini bajarish uchun qaror qabul qilayotgan shaxslar, 
tarmoq va boshqa ekspertlar bilan suhbat o‘tkazish, ikkilamchi ma’lumotlarni tahlil 
etish, ma’lum sifatli tadqiqotlar o‘tkazish marketing tadqiqotlarida muhim 
ahamiyatga ega. Bu vazifani bajarish uchun, marketolog tomonidan tashqi muhit 
omillarini tahlil qilgan holda, muammoni paydo bo‘lish holatlari yoritiladi. 
Boshqacha qilib aytganda, marketolog tomonidan har bir omilning ta’sirini ko‘ra 
bilishi orqali boshqaruv qarorini qanday qabul qilinishi yondashuvi ishlab chiqiladi. 
Buning uchun qaror qabul qiluvchi boshqa shaxslar bilan vazifalarni muhokama 
qilinishi, tarmoq ekspertlaridan interv’yu olinishi hamda ikkilamchi ma’lumotlarni 
taxlil qilishi zarurdir. 

---

103 
Oldin eslatib o‘tkanimizdek, marketolog boshqaruv qarorini qabul qilish va 
qanday maqsad ko‘zlayotganini aniq bilishi kerak bo‘lsa, menejerlar tomonidan 
marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning to‘g‘ri yo‘nalishlarini belgilab berilishini 
tasavvur qilishi lozim. Marketing tadqiqotlarining natijalari va ularning samaradorligi 
yeorxonalarda menejer, marketolog va boshqa mutaxassislarning hamkorlikdagi 
faoliyatiga bog‘liqdir. 
 
Marketing tadqiqoti muammosi va maqsadlarini aniqlash yalpi tadqiqotda eng 
muhim va ma’suliyatli bosqich hisoblanadi. Qo‘pgina hollarda tadqiqot maqsadi uni 
vujudga keltirgan muammo bilan bir xil deb qaraladi. Aslida esa, mavjud muammoni 
hal etish maqsadga erishish imkonini beradi, deb qaralishi lozim. 
Muammoni aniq belgilash, bu tadqiqotni to‘g‘ri tashkil etish uchun muhim 
ahamiyat kasb etadi. Muammoning mantiqan to‘g‘ri, sodda va maqsad sari 
yo‘naltirilganligiga alohida e’tibor bermoq lozim.
Aks holda, noto‘g‘ri ifodalangan muammo tadqiqotni maqsad sari yыnaltirilmaslikka, 
vazifalarni aniq belgilay olmaslikka, yuqori ortiqcha harajatga olib keladi.
Ushbu muammolar turkumi aniq belgilangan, lekin ularni hal etish tayinli 
ketma-ketlikni va kelgusi intilishlar uchun zaruriy ma’lumotlarni to‘plash zaruratini 
yaratadi. Jumladan, ilk tashkil etilgan sayoxat yo‘nalishlari davridayoq sayoщatchilar 
to‘g‘risida imkoni boricha ko‘proq ma’lumot olish, ularni tilak va istaklarini 
o‘rganish zarur bo‘ladi.