Takrorlash uchun savollar


Download 147.5 Kb.
bet7/9
Sana28.12.2022
Hajmi147.5 Kb.
#1017386
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
Iqtisodiy xafsizlik 1

10.2. Ноконуний иктисодиёт.


Бир неча ун йилликдан аввал бутун дунё микиёсида бошланган ташки иктисодий ва хужалик фаолияини йириклашуви, баркарорлиги, хусусий секторнинг кенгайиши, коммуникация ва молиявий технологияларнинг ривожланиши жахон иктисодиётида ахамиятли ижобий узгаришларга олиб келди. БМТнинг маълумотларига кура бутун дунё микёсида жон бошига уртача даромад 3 марта купайди. Агар 1975 йилда уртача ривожланиши даражасидаги мамлакатларда сайёрамизнинг 55 % яшаган булса, хозирги пайтга келиб 65 % яшайди. 1972 йилда камбағал одамлар ернинг бутун ахолисининг 20 % ташкил этган булса, хозирги кунда 10 % ни ташкил этади. ГАТТнинг урнига ташкил этилган ВТОнинг 5 йил амал килиш даврида халкаро товар айланишнинг йиллик хажми 37% га етди ва 6, триллионни долларни ташкил этди. Шу билан бир каторда бу жараён камбағал ва бойлар орасидаги тафовутни чукурлаштирди ва мухим ижтимоий узгаришлар ута оғир таркибий-хужалик узгаришлари билан бир каторда кетмокда. Жахон банкининг президенти Д.Вульфенсоннинг гапларига караганда хозрги кунда сайёрамизда бир миллиард уч юз минг одам кунига бир доллар харажат билан яшамокда, якинда бу ракам 2 миллиардга етади, 3 миллиард одам эса кунига факат 3 долларга эга. Бундай холат бир тарафдан уюшган жиноятчилик ва коррупция каби салбий холат ва жараёнларнинг кучайишига олиб келса, бошка тарафан эса айнан шу холат ва жараёнлар томонидан катастрафик равишда кучайтирилмокда. Бу холат ва жараёнларга жахон хамжамияти тарафидан хакикий уруш эълон килинган булса хам, улар кучайиб бомокда. Бу иктисодий жараёнларнинг эркинлашувига, тадбиркорлик фаолияти ва имкониятларни автоматик равишда кинғир йул билан топилган пулларни ишлатишига янги имкониятлар яратиб бериши билан боғлик. Жиноий элементларга карши йуналтирилган конунчиликни кучайиши конуний бизнесга хам маълум даражада кийинчилик туғдиради, чунки бунда оладиган даромадларнинг конунийлиги туғрисида кушимча хужжатларни курсатиш заруряти пайдо булади ва бундан ташкари коррупцион фаолият ва амалдорларнинг уз касби билан истеъмол килишга олиб келади. Хар кандай жамиятда амалдаги конунчиликка мос келувчи расмий алока ва муносабатлар билан бир каторда, у ёки бу даражада конун ва умум кабул килинган коидаларни бузувчи норасмий иктисодий муносабатларнинг кучайиши кузатилмокда. Ривожланган капиталистик мамлакатларда 70 йиллардан, яъни бир гурух мамлакатларнинг купчилигини ноконуний иктисодиёт усиш суръатларини конуний иктисодиёт усиш суръатларидан утиб кетгани кузга курина бошлади. Б.Фрей ва Х.Велин маълумотларига кура 70 йиллар урталарида ноконуний иктисодиёт Голландия ва Бельгияда энг куп ривожланган эди. Австрия, Францияда ва Италия ахамиятли улушга эга булди, Англия, АкШ, Финляндия, Япония ва Швецарияда эса нисбатан камрок эди. В.Совенсаннинг айтишига караганда 1980 йили Новегияда 15 ёшдан катта ахолининг 18% нокунуний даромадга эга булган. 26 % ноконуний сохада фаолият курсатаётган шахслар хизматидан фойдаланилган, умуман олганда эса 37,5 % ахоли ноконуний фаолият билан боғлик булган. Таталитар тузим ва утиш иктисодиёти давридаги мамлакатларда ноконуний хужалик муносабатлар улуши демократик ривожланган давлатларга нисбатан юкори. В. Холтерснинг муълумотларига караганда АкШ да бу курсаткич ЯММнинг 8-12 % атрофида, Канада ва Францияда 5-8 %, Нарвегия ва Швецияда 6-7 % МОТ маълумотларига караганда ривожланаётган мамлакатларда у 5-35% ташкил этади. Африка мамлакатларида бу курсаткич 30 % етади. Чехияда 18 %, Украинада 50 %, Россияда экспертларнинг бахолашига кура 1996 йилда хужалик айланишида ноконуний иктисодиётнинг улуши 40 % ташкил этди ва унда 30 млн.дан ортик одам нисбатан мувофкиятли фаолият курсатади. Ғарб экспертларнинг фикри буйича, агар ноконуний иктисодиёт ЯИМнинг 40-50 % ташкил этса буни холатли вазият дейиш мумкин, чунки хужалик хаётига яширин омилларнинг таъсири шунчалик кучайиб кетадики, конуний ва яширин тузимлар орасидаги карама-каршилик жамият хаётнинг хар бир сохасида аник куриниб туради. Умуман олганда, ноконуний иктисодиёт текис тузилган иерархия муносабатлар «пирамида»сига эга булган, унинг таркибидаги «харакатланувчи» кучлар таъсири ва манфаатларидан келиб чикадиган таркиби буйича хар хил булган ижтимоий гурухларни каттик субординация оркали бирлаштириб туради. Бу ерда иерахия ва узаро буйсуниши уларнинг фаолият сохасига, манфаатларни амалга ошириш усуллари ва шаклларига кура тузилади. Вазиятга таъсир утказиш буйича энг юкори имкониятга эга булган нокнуний иктисодиёт поғонаси бу урта криминал элементларидир, яъни наркотик, курол савдогарлари, рекетчилар, ёлланган катиклар, жиноят оламини уюштирувчилар хамда давлат мансаблари ва манфаатларини катта порага «савдо килиш» имкониятига эга булган бошкарув органларининг юкори мансабли вакиллари.
Урта погона бу «яширин» хужалик эгаллари. Бунга тижоратчи ва молиялачилар, ишлаб чикарувчилар, кичик ва урта бизнес вакиллари киради. Умуман олганда улар бозор фаолиятининг «мотори»дир. Одатда улар асосли даромад олишлари мумкин ва баъзи бир холлардагина даромадларни солик туламаслик учун яширишади (масалан, соликка тортишнинг юкори ставкалари, амалдаги штраф ва пенияларнинг айлланилиши уларнинг бизнесда фаолият курсатишга тахдид солса). Бу гурух юкори поғонага таъсири ва босилишга ута сезгирдир, чунки норасмий битимларни бажариш учун арбитр этиб улар криминал тузилмалар вакилларини жалб этишга мажбурдилар. Бунда яширин хужалик эгалари икки тарафлама зарба остида коладилар, бири криминал тизим; иккинчиси хукукни химоя килиш органлари. Шундай килиб «Яширин пирамида»нинг урта погонаси умумий холда уз даромадларини конунийлаштиришдан манфаатдорлар. Энг пастки поғона бу ноконуний иктисодиётдан фойда олувчи хам жисмоний хамда аклий мехнатни таклиф килувчи ёлланма ишчилардир, шунингдек даромадларининг асосий кисми порадан иборат булган майда давлат хизматчилардир. Бу поғона фаровон иктисодиётга эга булган ривожланган давлатларда кам учрайди ва аксинча, профессионал ёлланма ишчилар кийин ахволда яшайдиган паст социалистик давлатларда куп учрайди. Масалан, ривожланган мамлакатларда ёлланма ишчи даромадларининг 70-80% асосий иш жойидан оладиган иш хакини ташкил этса, МДХ давлатларида бу курсаткич учдан бир кисмидан озроғини ташкил килади. Криминал элементлар таъсирининг кучайиши бу категория манфаатларига туғри келмайди, чунки «оталик» учун туланадиган хак автоматик равишда товар ва хизматлар хакини кутаради. «Ноконуний пирамида»нинг барламчи катламлари учун умумий манфаат конун чегарасидан ташкарида кушимча даромад олишдадир. Бу манфаатни амалга оширишнинг умумий шакллари хам мавжуд. Масалан, капитални чегарадан ташкарига чикариш яширин иктисодиётнинг барча субъектларига хос. Криминал ва урта поғона вакиллари буни савдо хóææàтларини сохталаштириш, нветсиция, хом ашё ва стратегик материаллар билан ноконуний операциялар бажариш йули билан амалга оширилса, ёлланма ишчилар экспорт учун факат акли ва иш кучини таклиф этишлари мумкин. Шундай килиб, ноконуний иктисодиёт уз мохиятига кура хар хил ижтимоий гурухларни уз ичига олган турли таркибий уюшмадир. Ижтимоий гурухлар диаметри карама-карши мотивацион интилишларига эга. (У интилишларнинг барчаси хам директив эмас ва жамият учун туғри тахдид килмайди). Энг соддалаштирилган холда ноконуний иктисодиётда конун чегарасидан ташкари фаолият сифатида хар хил ориентация, таъсир ва жамият учун тахдид даражаси билан тавсифланадиган куйишдаги сохаларни ажратиш мумкин: яширин, криминал ва коррупция. Уюшган жиноят каби соха хакида алохида тухтатилиб утиш лозим. Бу мохиятига кура ноконуний иктисодиётнинг колган сохаларини биллаштирувчи буғин булиб хизмат килади. Яширин иктисодиётга конун тарафидан рухсат этилган, аммо расмий равишда амалга оширилмайдиган хамда манбаи ва даромадлар, айланма хажмини, ишлаб чикилган ва реализация килинган товар ва хизматларнинг хажмини яширган холда, бухгалтерия ва статистик хисоботда акс эттирилмасдан амалга ошириладиган хужалик фаолиятининг барча турларига айтилади. Амалдаги конунчиликда ман этилган барча ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш фаолият турлари криминал хисобланади. Бундай даромадлар: наркобизнес, рэкет, монтаж, уғириланган буюмларини сотиш оркали олинади. Коррупция кенг маънода уз мансабидан шахсий манфаат йулида фойдаланишнинг барча шаклларини уз ичига олади. Ноконуний фаолият амалга оширишнинг барча турларидан олинган даромадларни конунийлаштириш механизми пулни «ювиш» дир.



Download 147.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling