Talab tushunchasi, unga ta’sir etuvchi omillar. Talab qonuni

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA TALAB VA TAKLIF - ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATINING ASOSI

Reja:

1. 
   Talab tushunchasi, unga ta’sir etuvchi omillar. Talab qonuni.
   
2. 
   Taklif tushunchasi, unga ta’sir etuvchi omillar. Taklif qonuni.
   
3. 
   Bozor muvozanati. Bozormuvozanatining iqtisodiyotga ta’siri.
   

1 Talab tushunchasi, unga ta’sir etuvchi omillar. Talab qonuni
Talab — bu tovar ishlab chiqarish kategoriyasiga mansub bo'lib, ijtimoiy- iqtisodiy kategoriya. Bu bozorga chiqarilgan konkret (aniq) tovarlarga bo'lgan kishilarning ehtiyojini ifodalash shakli va ehtiyoj kategoriyasiga asoslangan.
Ehtiyoj - kishilarning ijtimoiy talabini qondirish. Ehtiyoj talabning mohiyatini, hajmini, tarkibini va dinamikasini ifodalaydi. Shuning uchun tovarlarga bo'lgan ehtiyoj talabga nisbatan ilgari paydo bo'ladi. Amaliyotda talab qiymat ko'rsatkichlari bilan ifodalanadi. Ehtiyoj ham, qiymat ham, natural ko'rsatkichlarda ifodalanadi.
Talab — aholining pui mablag'lari bo'lgan sharoitda tovarlarga bo'lgan bozordagi ehtiyojini ifodalash shakli. Talab va ehtiyoj orasida quyidagi farqlar mavjud:

• 
  miqdoriy — bunda ehtiyoj hajmi talab hajmidan ko'pdir;
  

•faqat bozorlar tovarlar bian to'lib toshganda, aholining pul daromadlari ko'payib ketgan hollarda, talab va ehtiyoj bir-biriga mos keladi. Boshqacha aytganda, aholi tovarga qancha ehtiyoj sezsa, shuncha miqdorga tovar xarid qilishi mumkin;
•o'z tabiati bo'yicha talab — bozor kategoriyasi bo'lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda tovar-pul munosabatlari bilan bog'liq. Ehtiyoj esa bozorga, ijtimoiy munosabatlarga va boshqa omillarga bog'liq bo'lmagan holda amal qiladi;
•ehtiyoj ma Turn davrlarda o'zgarib turadi. Talab malum davrlarga ilmiy asoslangan holda belgilab beriladi.
Ehtiyoj va talabning bog'liqligini tahlil qilish asosida talabni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

• 
  talab ehtiyojga mos keladi;
  
• 
  talab ehtiyojdan orqada qoladi.
  

Xaridorlarning aniq turdagi tovarlarga munosabati belgisi bo'yicha talab quyidagi turlarga ajratiladi:

• 
  salbiy talab (masalan, sabzavotlar tarkibida zaharli modda-larning bo'lishi, kamyob tovarlarning sotilishi);
  
• 
  passiv talab (bunda turib qolgan tovarlarga talab yo'qoladi);
  
• 
  to'la qiymatli talab (non, yog¹, sut kabi doimo talab qili-nadigan
  

mahsulotlar);

• 
  mavsumiy talab; kamayib boruvchi talab. bGshilaming daromadi kamaygandagi talabi;
  
• 
  had dan tashqari oshib ketgan talab (bunday talab ishlab chiqaruvchilar ma'lum xildagi tovarlar narxini oshirishsa ham talabni qondirolmaydi);
  
• 
  bir me'yorda turmaydigan talab;
  
• 
  yashirin talab (bu talab xilini haqiqiy imkoniyatlar bilan amalga oshirilgan imkoniyatlar orasidagi farq tashkil etadi).
  

Qondirilmagan talab hajmini, ayniqsa, yashirin talab hajmini hisoblab chiqish va uni o'rganish muhim ahamiyatga egadir. Chunki, shunga qarab, kelajakdagi talab hajmi, tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan xomashyo resurslari aniqlanadi. Talabga balm bermasdan bozomi shu kundagi tovarlar va uni sotish bo'yicha xizmat ishlari bilan to'ldirishni boshqarish mumkin emas.
Tovarlarni xarid qilish hajmiga quyidagi omillar ta'sir etadi:

• 
  fiziologik;
  
• 
  ijtimoiy-ro'zg'or;
  
• 
  ishlab chiqarish omillari (mahsulot navi, turi, sifati);
  
• 
  iqtisodiy omillar (aholi daromadining darajasi, tovarlar narxi, inflatsiya);
  
• 
  ob-havo sharoitlari.
  

Turli xildagi mahsulotlarga talabning shakllanishi ularga bo'lgan ehtiyojni o'rganish va shakllanishiga asoslanadi. Ulami boshqarish davlat tomonidan ma'lum zaruriy dastaklar va rag'batlantirish usullaridan foydalanish yo'li bilan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatga muvofiq olib boriladi.
Talabni boshqarish mobaynida bir qator omillarni hisobga olish zarur:

• 
  lovarlar narxi va ularning o'zgarishi mumkinligi;
  
• 
  aholi pul daromadlarining o'zgarishi, ularni ijtimoiy guaihlar o'rtasidagi taqsimlanishi;
  
• 
  import tovarlarni yetkazish;
  
• 
  oziq-ovqat mahsulotlarini uy sharoitida tayyorlash, saqlash va o'z-o'zini ta'minlash.
  

Tovarlar va xizmat ishlariga bo'lgan ehtiyoj ikki guruhga ajratiladi:

1-guruh. Eng zaruriy buyumlar — oziq-ovqat, uy-joy, kiyim-kechak kab 'arga bo'lgan ehtiyoj. Ularga bo'lgan talab biologik ehtiyojdan, ayrim xil tovarlar bo'yicha esa umumiy-ijtimoiy va madaniy-maishiy, yashash shar itlarga bo'lgan talabdan kelib chiqadi.
2-uruh. Uncha zarur bo'lmagan buyumlar — atir-upalar, mo'yna yoqali ro 5 ilar, yaxta va boshqalarga bo'lgan talab.
Bizning ehtiyojimizni moddiy buyumlar singari xizmat ishlari ham di. Masalan, yuristlar maslahatidan foydalanish, avtomobillarni ii rr -h, soch oldirish va boshqalar. Odatda, tovarlar va xizmat ishlariga be ehtiyojlar o'rtasida unchalik katta farq yo'q. Umuman olganda, moddiy ne'matlarga bo'lgan ehtiyoj amaliyotda cheksiz, ya'ni tovarlar va xizmat ishlariga . bo'lgan moddiy ehtiyojni to'liq qondirish mumkin emas. Demak, ma’lum vaqtda alohida shaxslar, tashkilotlar, xo'jaliklar, butun jamiyat o’zining ko'pgina ehtiyojlari qondirilmay qolganini sezadi. Kishilar ehtiyoji n cheksiz, resurslar cheklanganligi tufayli jamiyatning barcha moddiy
talablarini qondirish imkoniyati yo'q. Kishilar qiladigan ish ehtiyojlarni yanada to'liqroq qondirishga qaratilishi zarar.
Talab hajmi va uni belgilovchi omiljar
Talab hajmi — alohida shaxslar, guruh yoki butun aholining ma'lum sharoitda vaqt birligi ichida (kun, oy, yil) ma'lum miqdordagi tovarni xarid qilish uchun bo'lgan ehtiyoji.
Tovarni xarid qilish mumkin bo'lgan sharoitga quyidagilar kiradi: a) shu tovaming narxi; b) boshqa tovarlaming narxi; d) aho-Ii pul daromadlari miqdori; e) xaridorlarning didi, xarakteri.
Talab hajmining belgilovchi omillariga bog'liqligi «talab funk-siyasi», deyiladi:
Q ⁼(Ра, Рb……Pz, I, T...), (1)
bu yerda, P — har xil turdagi tovarlarning bahosi; Qd - A turdagi tovarga vaqt birligi ichidgi talab hajmi; Pa — A tovarning narxi;
Pb, ... P_z- boshqa tovarlarning narxi; / —pul daromadlari; T - xaridorlarning didi;... — talab hajmini belgilovchi boshqa omillar.
Agarda talab hajmini belgilovchi barcha omillami (shu tovarning narxidan tashqari) o'zgarmas deb qabul qilinsa, unda talab funksiyasidan talabni bahoga bog'liqlik funksiyasiga o'tish mumkin: