Tаlаbаlаrdа liderlik qobiliyatini rivojlаntirishning аyrim metodologik mаsаlаlаri

---

Tаlаbаlаrdа liderlik qobiliyatini rivojlаntirishning аyrim 
metodologik mаsаlаlаri 
Zuxra Isaqulovna Qoʼychieva 
[e-mail] 
Jizzax politexnika instituti 
 
Аnnotatsiya: 
Mazkur 
maqolada 
talabalarning 
liderlik 
qobiliyatini 
rivojlantirishning oʼziga xos xususiyatlari, muhim metodologik jihatlari, ilmiy-
nazariy asoslari va metodik taʼminoti, taʼlim jarayonlarida ijodiy hamkorlik muhitini 
yaratishdagi xorijiy tajriba, talabalar oʼrtasidagi liderlik jarayonlarining pedagogik 
mexanizmlarini takomillashtirish boʼyicha amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot 
ishlarining tahliliga eʼtibor qaratilgan.
Kalit soʼzlar: oliy taʼlim, talaba, lider, liderlik qobiliyati, kasbiy kompetentsiya, 
ij-timoiy faollik, taʼlim texnologiyasi, interfaol metodlar, tarbiya, jamoa, motivatsiya, 
ilmiy tadqiqot, xorijiy tajriba, nazariya, trening, maqsadli tadbirlar. 
 
Some methodological problems of leadership ability 
development in students 
Zuhra Isakulovna Koychieva 
[e-mail] 
Jizzakh Polytechnic Institute 
Abstract: This article focuses on the specifics of the development of leadership 
skills of students, important methodological aspects, scientific-theoretical bases and 
methodological support, international experience in creating an environment of 
creative cooperation in the educational process, analysis of re-search work to improve 
pedagogical mechanisms of leadership processes among students.
Keywords: higher education, student, leader, leadership ability, professional 
competence, social activism, educational technology, interactive methods, education, 
community, motivation, research, foreign experience, theory, training, targeted 
activities.
Barcha davrlarda jamiyatning taraqqiyoti, uni mamlakatni har tomonlama rivoj 
topishiga xizmat qilishi, birinchi navbatda ilm-fanga boʼlgan eʼtibor, yoshlarning 
taʼlim-tarbiyasi, intellektual salohiyati va oʼz sohasida raqobatbardosh kadr sifatida 
namoyon boʼlishiga bogʼliq boʼlgan. Hozirgi shiddatli rivojlanish sharoitida ham 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
908

---

dunyo 
hamjamiyati 
hayotida 
iqtisodiysiyosiy, 
ijtimoiy 
va 
mafkuraviy 
munosabatlarning keskinlashuvi yoshlarni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, 
maʼnaviy hayotiga integratsiyalashuvini taʼminlashni taqozo etmoqda. Bu borada 
davlat va jamiyat barqarorligiga erishishning asosiy omili esa oliy taʼlimda chinakam 
lider boʼlgan yoshlarni tarbiyalashdan iborat. Respublikamizda yoshlarni madaniyat, 
teatr, saʼnatga qiziqtirish, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, kompьyuter 
texnologiyalari va internetdan foydalanish, kitobxonlikni targʼib qilish, qizlarni 
ijtimoiy faol hayotga jalb etish maqsadida beshta muhim tashabbus ishlab chiqilgan 
boʼlib, u oʼz navbatida, talabalarda liderlik qobiliyatini rivojlantirishni taqozo 
etmoqda. Bu esa pedagogik jarayonlarda talabalarda liderlik qobiliyatini rivojlantirish 
tuzilmasi, 
komponentlari, 
mezonlari, 
asosiy 
jihatlari 
va 
funktsiyalarini 
aniqlashtirishning muhim ekanligini koʼrsatadi.
Hozirgi 
vaqtgacha 
jahon 
miqyosida 
talabalarda 
liderlik 
qobiliyatini 
rivojlantirishning ijtimoiy-siyosiy, sotsiologik va psixologik yoʼnalishlari boʼyicha 
qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Jumladan, amerikalik olimlar U.Bennis va 
B.Nanuslarning uzoq yillik ilmiy tahlillari natijasiga koʼra, liderlikning 850 dan ortiq 
taʼrifi hamda ushbu mavzu doirasida minglab empirik izlanishlar olib borilgani 
taʼkidlab oʼtilgan. Nьyu-Yorkning Bingemton davlat universiteti professori, 
B.M.Bassning qayd etishicha, lider va liderlik xususida oʼtgan asrning oʼzida 11000 
dan ortiq kitob va maqolalar chop ettirilgan.
Kanadaning York universiteti tadqiqotchisi J.Gringberg oliy taʼlim muassasalari 
talabalarida yetakchilikni quyidagi asoslarga tayanib, tahlil qilgan: talabalarda lider 
shaxsini shakllantirish, liderlikni rivojlantirish nazariyasi, modellari va tarbiyaviy 
jarayonlar, liderlardagi ijtimoiy oʼzgarishlarni kuzatish, ayniqsa yigit va qizlar 
liderligi masalalariga alohida eʼtibor qaratgan.
Tadqiqotda keltirilishicha lider nazariyasiga doir 4 xil nuqtai nazar mavjud:
- liderlar tugʼiladi, yaʼni tugʼma qobiliyat boʼlib, u shakllantirilmaydi;
- liderlik qobiliyati bu oʼquv tajribasining tabiiy natijasi sanaladi;
- liderlik-bu pedagogik jarayonlar asosida yoʼnaltirilgan qobiliyatlarning 
samarasi;
- strategik tajribalar asosida talabalarning qobiliyatidan kelib chiqib muayyan 
xizmatga jalb qilish ahamiyatlidir.
Rossiyalik tadqiqotchi А.V.Zorina tomonidan “liderlik” - shaxsning jamoada 
muvaffaqi-yatli faoliyatni yoʼlga qoʼya olishi, ijobiy muhit yaratishi, umumiy 
maqsadlarga erishishiga hissa qoʼshishi bilan bogʼliq jarayon sifatida tushuntirilgan.
Liderlik kompetentsiyasi - bu kishilarni, jamoa aʼzolarining xayrxohligi asosida 
ish fa-oliyatini foydali hamkorlik uchun tashkil etish qobiliyati, muayyan rahbarning 
nizolarni sama-rali hal etish va unga erishish jarayoni sifatida izohlanadi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
909

---

Istalgan yosh davrida tashkilotchilik sifatlarni tarkib toptirish, mavjud liderlik 
layoqatini namoyon etishi uchun sharoit yaratish pedagogdan oʼziga xos 
tayyorgarlikni talab etadi. Los Аnjeles Oliy taʼlim ilmiy tadqiqot instituti professori 
А.Аstinning taʼkidlashicha, “Oliy oʼquv yurtlarida talabalarda liderlikni rivojlantirish 
juda muhim va foydalidir. Chunki ba-kalavr darajasida ularning tajribasini boyitib 
borish, ularga kelgusida oʼz hayotlarini nazorat qilish imkonini beradi”.
А.Аstin oʼz tadqiqotlarida pedagogik jarayonlarda talabalar oʼz vaqtlarining 
katta qismini oʼquv rejadagi fanlarni oʼzlashtirishga qaratib, faqat auditoriya 
mashgʼulotlariga katta eʼtibor qaratib qolinganligini muammo sifatida qaraydi. 
Haqiqatan, talabalarning auditoriyadan tashqari mashgʼulotlarga keng jalb etish, 
ularning boʼsh vaqtlarini mazmunli tashkil etishning maqbul yechimlarini hisobga 
olish lozim. Mazkur jarayonlarni toʼgʼri tashkil etish uchun quyidagi muhim 
jihatlarga eʼtibor qaratish zarur:
1. Talabaning ijtimoiy (oilaviy) ahvoli.
2. Yoshi va yashash hududining xususiyatlari.
3. Moliyaviy resurslardan foydalanishi. 
4. Vaqtni toʼgʼri taqsimlashi.
5. Koʼngillilik (volontyorlik) faoliyatiga boʼlgan mayli.
6. Jamoa bilan ishlash layoqati.
7. Yoshlar tashkilotlaridagi faolligi.
Аynan ushbu jihatlarga alohida eʼtibor qaratish talabalardagi mavjud, “yashirin” 
liderlik qobiliyatini yuzaga chiqarish, tashkilotchilik sifatlarini namoyon etish 
imkoniyatini beradi.
Qozogʼistonlik tadqiqotchilarning fikriga koʼra, talabalardagi liderlik koʼp 
oʼlchovli pedagogik hodisadir. Liderlik qobiliyati murakkab majmuaviy tizim sifatida 
barcha shaxsiy sifatlar va xatti harakatlar asosida shakllanadi. Ularning fikriga 
muvofiq, talabaning liderlik qobiliyatini rivojlantirish uchun eng muhim narsa bu - 
pedagogik raqobat muhitidir. Shuningdek, qobiliyatlar tizimi, muloqot koʼnikmalari 
va shaxsiy sifatlar mazkur jarayonda muhim oʼrin tutadi.
Respublikamizda talabalarning tashabbuskorlik sifatlarini rivojlantirishga doir 
ilmiy izlanishlar olib borgan olima N.N.Djamilova, liderlik qobiliyati bilan bogʼliq 
quyidagi sifatlarni aniqlashtirgan:
♦ intizomlilik - oʼzini oʼzi tashkillashtirish, javobgarlikni his qilish, shaxsiy 
maqsadlar va ijtimoiy koʼrsatmalarga boʼysunishga tayyorlik;
♦ mustaqillik - shaxsning ichki pozitsiyasi, oʼzgalarning yordamisiz faoliyatni 
takomillashtirish uchun zarur bilim, koʼnikma va malaka hamda kompetentsiyalar 
tizimi;
♦ ishchanlik - oʼquv, mehnat va ijtimoiy faoliyatda aniq maqsad asosida harakat 
qilish, oʼzining kuch va gʼayratini safarbar etish;
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
910

---

♦ tashabbuskorlik - oʼquv va kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun 
yangi gʼoya va takliflarni ilgari surish hamda amaliy faoliyatda namoyon etishga 
qodirlik;
♦ maqsadga yoʼnalganlik - hayotiy pozitsiyasini aniq belgilay olish va oʼz 
maqsadiga erishish usullarini modellashtirish qobiliyati;
♦ masʼuliyatlilik - jamiyat tomonidan belgilangan xulq atvor meʼyorlariga 
muvofiq oʼz xatti harakatlari natijalarining toʼliq anglanishi, berilgan topshiriq va 
vazifalarni oʼz vaqtida hamda bekamu koʼst bajarish istagi;
♦ mehnatsevarlik - shaxsning mehnat faoliyati jarayoniga ijobiy munosabatining 
namoyon boʼlish shakli boʼlib, xohishistak, iroda va faollik kabi xususiyatlarning 
integrallashuvi;
♦ muloqotchanlik - birgalikdagi, hamkorlikdagi faoliyatga tayyorlik, shaxslararo 
munosabatga ochiqlik, oʼzaro hurmat va samimiylik asosida ichki hissiyot va 
intilishlarini namoyon etish;
♦ olijanoblik - doimiy yordamga, muruvvat va saxovat koʼrsatishga shaylik, 
boshqalarning yutuqlari va qaygʼulariga hamdard boʼlish;
♦ qatʼiylik - aniq va toʼgʼri qarorlar qabul qilish asosida masalaning yechimini 
topishda jonbozlik koʼrsatishga doir shaxsning irodaviy sifati;
♦ tolerantlik - oʼzgalarning dunyoqarashi, diniy eʼtiqodi, milliy va etnik 
xususiyatlari, anʼana va marosimlariga hurmat ehtiromda boʼlish, muomala-
munosabatda kamsitish va tahqirlashlarga yoʼl qoʼymaslik, insoniylikni hamma 
narsadan ustun hisoblab, jamoada, ish joylarida, mahalla koʼyda bunga rioya etish.
Jahon va milliy tajriba tahlili shuni koʼrsatadiki, lider qaysi yoʼnalishda 
namoyon boʼlishidan qatʼiy nazar uning shaxsiga doir oʼziga xos qobiliyat va sifatlar 
tarkib topishi zarur:
♦ birinchidan, barcha ruhiy taʼsir etish bilimlarini jamlagan emotsional intellekti 
(EQ) ning mavjud boʼlishi;
♦ ikkinchidan, guruh yoki jamoa aʼzolari orasida oʼzining bilimi va 
koʼnikmalarini birgalikda baham koʼrishi, targʼib qilishi va muayyan maqsadga 
yoʼnaltirishda foydalana olishi;
♦ uchinchidan, kommunikativlik va samarali muloqotni amalga oshirishni 
uddalay olishi;
♦ toʼrtinchidan, maʼlum bir vazifani amalga oshirishda unga tegishli tajribani 
egallaganligi va bajarish jarayonida shaxsiy namuna boʼla olishi; 
♦ beshinchidan, jamoa aʼzolari orasida adolatni taʼminlay olishi va umumiy 
manfaatga erishish orqali jamoaning har bir aʼzosi manfaatini ifoda eta olishi;
♦ oltinchidan, jamoa oldidagi umumiy ezgu maqsadga yoʼnaltirilgan vazifalarni 
toʼgʼri taqsimlash va bajarilishini nazorat qila olish sanʼatini egallaganligi;
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
911

---

♦ ettinchidan, “time management”ga qatʼiy rioya etishi, yaʼni vaqtni toʼgʼri 
taqsimlay olishi;
♦ sakkizinchidan, oʼzini oʼzi doim tahlil qila olish koʼnikmalarini oʼz ichiga 
oladi. 
A.V.Аrtamonovaning tadqiqotiga asosan, pedagogik jarayonni tashkil etishda 
rasmiy oʼquv shakliga nisbatan qatʼiy taʼlim nazoratidan holi boʼlgan individual 
oʼquv kurslari talabani lider sifatida tarbiyalaydi. Shaxsga yoʼnaltirilgan pragmatik 
oʼqitish usuli talabaning ichki qobiliyatlarini namoyon qilish imkonini beradi va 
oʼqituvchi yoki trener bilan talaba oʼrtasidagi mazmunli aloqani taʼminlaydi. Eng 
muhimi, ijtimoiy gumanitar fanlar vositasida interfaol oʼquv kurslarini yoʼlga qoʼyish 
koʼzlangan maqsadga erishishni osonlashtiradi. Kurs metodikasida talabalarning 
liderlik qobiliyatini rivojlantirishning 5 bosqichli kombinatsiyasini ifoda etgan model 
taqdim etilgan. Unga binoan, oʼz oʼzini anglash, oʼz oʼzini boshqarish, motivatsiya, 
ijtimoiy koʼnikma uchun sharoit yaratish oʼquv kurslarining natijadorligini oshiradi.
Oliy taʼlim muassasalarida talabalarning liderlik qobiliyatini rivojlantirishning 
oʼziga xos xususiyatlari rossiyalik professor N.P.Puchkovning tadqiqotlarida ham 
alohida oʼrganilgan. Tadqiqotda keltirilishicha, pedagogik shart sharoitlar asosida 
talabada liderlik kompetentsiyalarini rivojlantirish orqali uning boshqa sifatlarini 
integratsiyalash va umummadaniy salohiyatini oshirish mumkin. Uning nazariyasi 
talaba shaxsidagi liderlik qobiliyatlari 3 ta muhim shartlar asosida rivojlanishiga 
erishishni oʼzida aks ettiradi:
- pedagogika va psixologiya fanlari doirasida maxsus oʼquv mashgʼulotlari 
orqali 
rejalash-tirilgan 
muammolarni 
bartaraf 
etish 
asosida 
liderlik 
kompetentsiyalarini rivojlantirish;
- talabalarni maxsus kasbiy jarayonlarga jalb etish va bevosita boshqaruvga doir 
saʼy harakatlarini amalga oshirish imkonini berish;
- talabalarni auditoriyadan tashqari mashgʼulotlarda turli tadbirlar va 
konferentsiyalarda ishtirokini taʼminlash orqali tajribasini boyitib borish.
Mazkur tadqiqot talabaning lider boʼlish istagiga turtki beradi, uni oʼz oʼzini 
kashf qilishiga imkon yaratishiga urgʼu qaratadi. Yaʼni, talabalar oʼz hatti 
harakatlarini pedagogik munosabatlarning bevosita markazidan boshlaydi, muammoli 
vaziyatdan chiqishning imkonini qidiradi. Keyingi bosqichda oʼzini rahbardek his 
qilish imkoniga ega boʼlgani holda, oldindan kutilmagan kasbiy salohiyatini yuzaga 
chiqarishga urinadi. Natijada egallagan intellektual va kasbiy koʼnikmalari asosida 
aniq maqsadga yoʼnaltirilgan tadbirlarda yanada faollashadi, tajribasi ortadi.
Tadqiqot natijalari har bir davlatning talabalarni liderlik qobiliyatini 
shakllantirish va uni rivojlantirib borish boʼyicha oʼz tajribasi hamda texnologiyasi 
mavjudligini koʼrsatadi. Talabalarda liderlik hodisasi oʼzgaruvchan intellektual va 
hissiy komponentlarga ega, murakkab tuzilishga ega boʼlib, hududiy jihatdan oʼziga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
912

---

xosliklarni oʼz ichiga oladi. Liderlarni tarbiyalashga har bir davlatning milliy 
masalasi sifatida ham qarash mumkin. Chunki taʼlim-ning barcha bosqichlarida 
yoshlarning liderlik koʼnikmalarini shakllantirishga boʼlgan pedagogik ehtiyoj, oʼsha 
davlatning milliy mentaliteti va kadrlar tayyorlash milliy strategiyasiga xosdir. 
Binobarin, mamlakatning taʼlim siyosati har tomonlama yetuk kadrlar tayyorlash 
boʼyicha oʼzining iqtisodiy siyosiy, ijtimoiymadaniy barqarorligi ilm fan 
taraqqiyotini taʼminlovchi talab-lar asosida shakllantirib boriladi.
Tahlillar shuni koʼrsatadiki, xorijiy davlatlarning oliy taʼlim tizimida talabalarni 
liderlik qobiliyatlarini rivojlantirib borish uzluksiz ravishda kechadi. Bu 
yoʼnalishdagi asosiy saʼy harakatlar oʼquv jarayonidan tashqari, maxsus dasturlar va 
turli darajadagi tadbirlar vositasida amalga oshiriladi. Eng muhimi, taʼlim 
oluvchilarni oʼz qobiliyatlarini toʼlaqonli yuzaga chiqarishi, kasbiy hayotiy 
koʼnikmalarini egallashlari uchun erkin ijodiy muhit yaratiladi. Etiket qoidalariga zid 
boʼlmagan holda har qanday rasmiylik va qatʼiy cheklovdan holi pedagogik 
muhitning mavjudligi samarali lider tayyorlashning muhim omilidir.