Talabalari uchun soliq va soliq

Soliq solish ob’ekti. Soliq solish ob’ekti mol-mulk, harakat, harakat natijasi yoki qiymat, miqdoriy yoki fizik xususiyatga ega bo’lgan boshqa holat bo’lib, u mavjud bo’lganda soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari soliq to’lovchida soliq majburiyatini vujudga keltiradi.
Har bir soliq belgilanadigan mustaqil soliq solish ob’ektiga ega bo’ladi.
Soliq bazasi. Soliq bazasi soliq solish ob’ektining qiymat, fizik yoki boshqa xususiyatini ifodalaydi. Har bir soliq uchun soliq bazasi va uni aniqlash tartibi soliq kodeksi bilan belgilanadi.
Soliq stavkasi. Soliq stavkasi soliq bazasining o’lchov birligiga nisbatan hisoblanadigan soliqning foizlardagi yoki mutlaq summadagi miqdorini ifodalaydi.
Soliq davri. Soliq davri deganda tugagandan keyin soliq bazasi aniqlanadigan hamda to’lanishi lozim bo’lgan soliq summasi hisoblab chiqariladigan kalendar yil yoki boshqa davr tushuniladi.

2. 
   Soliq imtiyozlari, ularning mohiyati va turlari.
   

Soliq imtiyozlari - davlat tomonidan soliq toʻlovchilarga berilgan yengilliklar; soliqlar miqdorini kamaytirish, soliq toʻlash shartini yengillashtirish yoki soliqdan toʻla ozod qilishdan iborat. Soliq imtiyozlari soliq undiriladigan daromad turlarini qisqartirib, umumiy kamaytirilgan daromaddan soliq olish, soliq olinmaydigan minimal daromadni belgilash, soliq stavkalarini kamaytirish, soliqni toʻlab boʻlish muddatini qulay qilish orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlari soliq toʻlovchilarga nisbatan tabaqalashtiriladi, muayyan ijtimoiy yoki iqtisodiy maqsadni koʻzlaydi. Soliq imtiyozlari davlat qoʻlida bozor iqtisodiyotini tartibga solishga xizmat qiladi. Ular orqali iqtisodiy faoliyatning maʼlum bir turlari ragʻbatlantiriladi. Sharoitga qarab Soliq imtiyozlari qayta koʻrib turiladi. Soliq imtiyozlari berishning xilmaxil shakllari jahondagi koʻpgina mamlakatlarning soliq amaliyotida qoʻllaniladi. Oʻzbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (1997)da ayrim yuridik shaxslar va faoliyat turlari uchun hamda jismoniy shaxslarning ayrim toifalari uchun Soliq imtiyozlari belgilang.
Bugungi kunda soliq imtiyozlarining quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Echib olish - soliqqa tortishning ayrim ob'ektlarini (ob'ektlarini) soliqqa tortishdan olib tashlaydigan soliq imtiyozlari. Imtiyozlar barcha soliq to'lovchilarga ham, ularning alohida toifasiga ham berilishi mumkin, masalan, non mahsulotlari, non, bolalar poyabzali va kiyimlari, sut, dori-darmonlar va boshqalarni sotish soliqqa tortilmaydi. Bundan tashqari, bunday imtiyozlar soliqqa tortilmaydi. cheklangan yoki doimiy ravishda taqdim etilishi mumkin. Rossiyada yana qanday soliq imtiyozlari mavjud?
   
2. 
   Chegirmalar - soliq solinadigan bazani kamaytiradigan imtiyozlar turi. Ular cheklangan, maxsus va umumiy chegirmalarga bo'linadi. Cheklangan chegirmalar miqdori cheklangan. Barcha to'lovchilar umumiy foydalanishadi, masalan, shaxsiy daromad uchun mulk solig'i chegirmalari. Chegirmalar to'lovchilarning ayrim toifalari uchun, masalan, Ikkinchi Jahon urushi nogironlari uchun amal qiladi. Soliq imtiyozlari tartibi va turlari haqida hamma bilishi kerak.
   
3. 
   Soliq imtiyozlari soliq maoshi yoki soliq stavkasini kamaytiradigan imtiyozlardir. Soliq imtiyozini berishning bunday shakllari mavjud: soliq stavkasini pasaytirish; to'langan soliqni bo'lib to'lash yoki kechiktirish; yalpi soliq chegirmasi; ilgari to'langan soliqni yoki uning bir qismini qaytarish (soliq amnistiyasi); investitsiya (maqsad)soliq imtiyozlari; soliq imtiyozi.
   

Muayyan vaqt uchun umumiy soliq imtiyozlari soliq ta'tillari deb ataladi.

4. 
   Foyda solig‘ining joriy qilinishi, iqtisodiy mohiyati va ahamiyati. Soliq to‘lovchilar tarkibi.
   

1995-yil 1-yanvardan boshlab soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirish maqsadida mamlakatimizda korxonalarning foydasidan olinadigan soliq joriy etildi. Shu bilan bir qatorda soliq to‘lovchilarning ayrim toifalari (tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari, tamosha-konsert faoliyatini olib boruvchi muassasalar, ko‘ngilochar o‘yinlarni tashkil etuvchi korxonalar, birja va boshqa shu kabi korxonalar) uchun daromad solig‘i va yalpi daromad solig‘ini to‘lash tartibi saqlab qolindi.
Foyda solig‘ining joriy qilinishi, iqtisodiy
mohiyati va ahamiyati
Iqtisodiy mohiyatiga ko’ra foyda solig‘i to’g’ri soliqlar tarkibiga kirib, u davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda asosiy manbalardan biri hisoblanadi.
Davlat byudjeti daromadlaridagi salmog‘i 2004-yilda 7,0 foizni tashkil etgani holda, 2006-yilda 5,4 foizni, 2018-yilda esa 4 foizni tashkil etgan, ya’ni tahlil etilgan 15 yil davomida ushbu ko‘rsatkich 2,2 barobarga kamaygan. Bu holat yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalarining mazkur yillarda pasayib borganligi bilan izohlanadi. Biroq, 2019-yilda foyda solig’ining salmog’i 11,6 foizli bandga ortgan va 15,6 foizni tashkil etgan. Bunday o’sish foyda solig’i to’lovchilarining keskin ortishi bilan izohlanadi.
Foyda solig‘ining joriy qilinishi, iqtisodiy
mohiyati va ahamiyati
Soliq to‘lovchilar tarkibi, soliq obyekti va soliq bazasi
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 294-moddasiga muvofiq quyidagilar foyda solig’ining soliq to’lovchilari deb e’tirof etiladi:
- O’zbekiston Respublikasining soliq rezidentlari bo’lgan yuridik shaxslar;
- O’zbekiston Respublikasining norezidentlari bo’lgan yuridik shaxslar, shuningdek O’zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasalar orqali amalga oshiradigan, yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari;
- O’zbekiston Respublikasidagi manbalardan daromadlar oluvchi O’zbekiston Respublikasi norezidentlari bo’lgan yuridik shaxslar;
- soliq to’lovchilar konsolidatsiyalashgan guruhining mas’ul ishtirokchilari bo’lgan yuridik shaxslar;
- soliq davrida tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olgan daromadlari bir milliard so’mdan ortiq bo’lgan yoki o’z ixtiyori bilan foyda solig’ini to’lashga o’tgan yakka tartibdagi tadbirkorlar;
- oddiy shirkat shartnomasi (birgalikdagi faoliyat to’g’risidagi shartnoma) doirasida amalga oshiriladigan faoliyat bo’yicha oddiy shirkatning ishonchli shaxsi.
Agar Soliq kodeksida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, aylanmadan soliq to’lovchi shaxslar soliq to’lovchilar hisoblanmaydi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Ayrim iqtisodiyot tarmoq korxonalari byudjet bilan hisob-kitoblarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga oshirishlari mumkin (misol uchun, energetika, neftgaz-xolding kabi tarmoq korxonalari).
5. Foyda solig‘ining jami daromadlar tarkibi, jami daromaddan chegirmalar.