Talim nazariyasi

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI “ TT ” FAKULTETI 3-BOSQICH AKT 11-21 GURUH TALABASI SHERXONOV SHERDORNING “ TALIM NAZARIYASI” FANIDAN 1-MUSTAQIL ISHI BAJARDI : SHERXONOV.SH QABUL QILDI : ILMURADOVA.D

MAVZU:Ta’lim va uning ijtimoiy hayotdagi o‘rni Reja: 1.Ta’limning insonni shaxs va individuallik bo‘lishidagi ahamiyati. 2.Pedagogik va o‘quv faoliyatining uzviy bog‘liqligi. 3.O‘quv jarayoni pedagogik jarayonining bir bo‘g‘ini sifatida. 4.O‘quv maqsadlari pedagogik jarayonining bir bo‘g‘ini sifatida. 5.M.A. Danilovning o‘qitish nazariyasiga qo‘shgan xissasi. 6.V.S. Ilinning pedagogik jarayoni haqidagi g‘oyalari. 7.Ziddiyatlar o‘quv jarayonining asosiy xarakatlantiruvchi kuchidir. 8.O‘quv jarayonidagi ziddiyatlarning tipologiyasi.

Ta'lim ijtimoiy hayotdagi muhim o'rni bilan bog'liqdir. Ta'lim, insonlarning bilim, ma'rifat va tajriba olishning tartibi va tizimli shaklidir. Uning asosiy maqsadi fuqarolikning rivojlanishi, yangi yuksak texnologiyalarni o'rganish, adabiyotlar, san'at, madaniyat va ilm-fan asarlarini takomillashtirish, hamda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga olib keladi.
Ta'limning ijtimoiy hayotdagi o'rni ko'pgina bo'lib, undan quyidagi muhim ta'sirlar ko'rinadi:
1. Yurisdiktsiya va sog'lom rivojlanish: Ta'lim, yurisdiktsiya va sog'lom rivojlanishning yig'indisidir. O'quvchilar o'zlarini ma'lumotlarga, ko'nikmalarga, qiyinchiliklarni yechishga, ijtimoiy ma'naviyat va qadriyatlar bilan tanishishga olib keladi. Bunday ta'lim bilan har bir inson qoniqarli ijtimoiy hayotda o'z hissasini o'zlashtirish uchun yetarli bilimlar va ko'nikmalarga ega bo'ladi.
2. Fuqarolik va demokratiya: Ta'lim, fuqarolik va demokratiyani kuchli va barqaror qiladigan asosiy vosita hisoblanadi. O'quvchilarga o'z fikrini ifoda qilish, muhim masalalarda qaror qabul qilish va baxtli va samarali ijtimoiy a'zolarni tashkil etishga o'rgatadi. Ta'lim, demokratik qarorlar qabul qilish, inson huquqlariga hurmat qilish va ijtimoiy hamkorlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
3. Iqtisodiy rivojlanish va inson manfaatlari: Yaxshi tashkil etilgan ta'lim tizimining mavjudligi ijtimoiy rivojlanish va inson manfaatlari uchun juda ahamiyatli hisoblanadi. Yeterlikli o'quvchilar, ishlash kuchini oshirish, malakali kadrlarni tayyorlash va inson manfaatini ko'paytirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Ta'lim, texnologiyalarning o'sishi, ilm-fan, innovatsiya va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har xil sohalarida insonlarga imkoniyatlarni yaratishda muhim rol o'ynaydi.
4. Tarbiya va qadriyatlar: Ta'limning boshqa o'rni, tarbiya va qadriyatlar o'rgatilishi va o'quvchilarni o'z qadriyat va ma'naviy-qadriyatlar bilan tayyorlashdir. Tarbiya, o'quvchilarga erkinlik, ijtimoiy adabiyot, etik yordam beradi va ularga mas'uliyat, huquq va huquqiyatlarni o'rgatadi.
5. Ijtimoiy integratsiya: Ta'lim, ijtimoiy integratsiyani o'rnatishda muhim ishtirokchidir. Uning yordamida, ko'p xalqlar, milliy, etnik va madaniy to'plamlar o'rtasidagi bog'liqlik va tanishuvlarni rivojlantirish mumkin bo'ladi.
Taʼlim haqida turli nazariyalar mavjud. Baʼzi nazariyalar taʼlimni jamiyatning ijtimoiyiqtisodiy tuzilishiga bogʻliq boʻlmagan hodisa sifatida baholasalar (qarang Pedotsentrizm), baʼzisi taʼlimning sinfiy xarakterga ega ekanligini, u jamiyatning har bir aʼzosida muayyan siyosiy, falsafiy, axloqiy, huquqiy qarashlarni shakllantirish maqsadi sari karatilganligini taʼkidlaydi.
Taʼlimning maqsadi obyektiv hayot talablariga muvofiq holda oʻzgarib borgani kabi, taʼlimning xarakteri, yoʻnalishi ham uning maqsadiga muvofiq oʻzgarib boradi. Taʼlim dialektik tarzda taraqqiy etib boradigan ichki ziddiyatlar jarayonidir. Taʼlim bilish qobiliyatlari, qistuygʻular, idrok, shaxsni tarkib toptiruvchi kuchli omildir.
Taʼlim jamiyat qurilishining muhim muammolarini hal qilish – jamiyatning moddiy-texnika bazasini yaratish, ijtimoiy munosabatlarni tarkib toptirish, yangi kishini tarbiyalashga yordam beradi.
Taʼlim oʻquvchining bilish qobiliyatini oʻstiruvchi asosiy omildir. Oʻquvchilar qobiliyatini oʻstirishga qaratilgan tizimlar muayyan didaktik qoidalar tarzida namoyon boʻladi. Didaktik tamoyillarda taʼlimning mazmuni va jarayonlariga qoʻyilgan talablar belgilanadi (qarang Didaktika). Taʼlimning maqsadi va vazifalari ijtimoiy tuzum, shuningdek muayyan oʻquv yurtlari funksiyasiga muvofiq tarixan oʻzgarib boradi. Oʻzbekiston Respublikasining 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan „Taʼlim toʻgʻrisida“gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi taʼlim tizimining barcha yoʻnalishlarini takomillashtirish va rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochib berdi. 1996-yildan boshlab lotin imlosiga asoslangan yangi oʻzbek alifbosi joriy etildi va shu yildan boshlab yangi yozuv asosida dasturlar, qoʻllanmalar va darsliklar yaratishga kirishildi, oʻqituvchilar lotin imlosi asosidagi yangi oʻzbek alifbosi boʻyicha qayta tayyorlash kurslaridan oʻtkazildi. Xalq taʼlimi boʻlimlari qoshida bolalarni maktab taʼlimiga tayyorgarligini belgilaydigan „Tashhis markazlari“ tashkil etildi
Hozirgi individuallik tushunchasi ilm-fanda turli maʼnolarda ishlatiladi. Masalan, biologiyada I. biror organizmga xos irsiy yoki keyinchalik paydo boʻlgan xususiyatlarning oʻziga xosligidir; psixologiyada muayyan bir shaxsning fkrilashi, sezgisi, irodasi, istak va intilishi, ehtiyoji, qiziqishi, kayfiyati, hissiyoti, ahvoli, xatti-harakati, odati, mayli, qobiliyati va boshqa sifatlarini, shuningdek, mijozi va tabiatining oʻziga xosligini anglatadi. Ijtimoiy fanlarda individuallik olomonga, guruhga zid tushuncha sifatida oʻrganiladi. Adabiyotshunoslikda individuallik badiiy obrazning oʻziga xos xususiyatlari asarda qay darajada hayotiy, haqqoniy aks ettirilganini koʻrsatadigan mezon boʻlib xizmat qiladi. Badiiy asar qahramonining oʻziga xosligi uning milliyligi va qaysi ijtimoiy qatlamga mansubligini ham belgilaydi. Yozuvchining oʻziga xos tili va uslubiga xos belgilar ham individuallikni tashkil etadi[1].
Yuqorida taʼkidlanganidek, individuallik ayni bir ijodkorga, balki insonga xos shaxsiyat hisoblanadi. Maʼlum bir obyektiv fikrga oʻz subyektiv bahosini koʻrsatish. Bu koʻpincha badiiy uslubda ishlatilganda poetik individuallik yuzaga chiqadi. Yani, ijodkor oʻziga xos lugʻaviy birliklarni kiritishi, ulardan foydalanishi, his- kechinmalarini ular orqali jozibali talqin qilishidir.
Hozirgi individuallik tushunchasi ilm-fanda turli maʼnolarda ishlatiladi. Masalan, biologiyada I. biror organizmga xos irsiy yoki keyinchalik paydo boʻlgan xususiyatlarning oʻziga xosligidir; psixologiyada muayyan bir shaxsning fkrilashi, sezgisi, irodasi, istak va intilishi, ehtiyoji, qiziqishi, kayfiyati, hissiyoti, ahvoli, xatti-harakati, odati, mayli, qobiliyati va boshqa sifatlarini, shuningdek, mijozi va tabiatining oʻziga xosligini anglatadi. Ijtimoiy fanlarda individuallik olomonga, guruhga zid tushuncha sifatida oʻrganiladi. Adabiyotshunoslikda individuallik badiiy obrazning oʻziga xos xususiyatlari asarda qay darajada hayotiy, haqqoniy aks ettirilganini koʻrsatadigan mezon boʻlib xizmat qiladi. Badiiy asar qahramonining oʻziga xosligi uning milliyligi va qaysi ijtimoiy qatlamga mansubligini ham belgilaydi. Yozuvchining oʻziga xos tili va uslubiga xos belgilar ham individuallikni tashkil etadi[1].
Yuqorida taʼkidlanganidek, individuallik ayni bir ijodkorga, balki insonga xos shaxsiyat hisoblanadi. Maʼlum bir obyektiv fikrga oʻz subyektiv bahosini koʻrsatish. Bu koʻpincha badiiy uslubda ishlatilganda poetik individuallik yuzaga chiqadi. Yani, ijodkor oʻziga xos lugʻaviy birliklarni kiritishi, ulardan foydalanishi, his- kechinmalarini ular orqali jozibali talqin qilishidir.
Uzviy bog'liqlikning pedagogik uslubiyati va oid voqeliklar asosida o'zgarishi mumkin. Masalan, o'qituvchilar o'quvchilarni faol ishdan foydalanishga, guruh ishlari va hamkorlikka o'natishga, sport, san'at va boshqa fizikaviy mashg'ulotlarga qatnashishga yo'naltirishlari mumkin. Shuningdek, o'qituvchilar o'quvchilarni o'z fikrlari va mulkchiliklari bo'yicha tushunarli vaqtda qo'llab-quvvatlash va yonaltirishlari ham uzviy bog'liqlikni oshirishi mumkin.
Pedagogik jarayonning bu bo'limida o'quvchilar o'zlashtirish jarayonidan o'tishadi. Bu esa o'quvchilarning o'zning individual xususiyatlari, o'quv stili, talab va imkoniyatlari asosida tuziladi. Bu bo'limda murabbiy o'quvchilarning qobiliyatlari va talabalarning o'zlashtirish jarayonlarini tahlil qilib, ularning yuqori darajadagi ko'nikma va bilimlarga erishishlarini ta'minlayadi.
Pedagogik jarayonning bu bo'g'ida dars daftarlaridan va bilimlarni o'rganish uchun muhim matnlar, usullar va vositalaridan foydalaniladi. Murabbiy o'quvchilarning o'zini baholash, monitoring va baholash jarayonlarida ko'nikmalar va tanqidlarni o'rganib chiqadi. Bu jarayon, o'quvchilarning rivojlanish darajalari va o'zlashtirish bosqichlarini aniqlashga yordam beradi.
Uzun muddatli maqsadlar esa uzun muddatli taqdirda o'quvchilarning kengayish va rivojlanishini ta'minlashni maqsad qiladi. Bu maqsadlar o'quvchining barcha fanlarda to'liq bilim va mahoratga erishish, so'nggi bosqichlarda oliygoh va oliygohchilik vaqtini talab qiladi. Misol uchun, o'quvchining ma'naviy-siyosiy rivojlanishi, ilmiy tadqiqotlarda ishtirok etishi, sohaga oid maqbul muhandis, tabiiy fanlar yoki iqtisod fanlarida kasb topishi kabi maqsadlardan iborat bo'lishi mumkin.
Pedagogik jarayonda o'quv maqsadlari o'quvchilarning yosh, talablar, imkoniyatlar, va o'quv tizimining tahlillari hisobga olinadi. O'quv maqsadlari o'quvchilarning o'zlashtirish jarayonida yo'l haritasi va yo'llanmasi sifatida ishlaydi va ularga yuqori darajada yo'llanish paydo qiladi. Bu maqsadlar murabbiylar va o'quvchilar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarda asosiy ruxsatnomadir hamda o'quvchilarning intizom va samarali o'rganishiga ko'maklashadi
To'g'ri, ziddiyatlar o'quv jarayonining asosiy xarakatlantiruvchi kuchlardan biridir. Ziddiyatlar o'qituvchilar va o'quvchilar orasidagi mustahkamlashgan yoki o'rtib bo'lmagan munosabatlarga asoslangan reaksiyalardir. Bu ziddiyatlar o'quv jarayonida ko'p hodisalar yuzaga kelishi mumkin.
Ziddiyatlar o'quvchilarning o'rganishda, ta'lim topishda yoki amaliyotga o'tkishda qiyinliklarga, ma'lumotlarni qabul qilishda yoki tushunishda muammo va zorliklarga duch kelishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Ular motivatsiya kamayishiga, qiziqtirishni yoqish, darsliklarga qaysi usul bilan o'rgangan holatlarda his-tuyg'ulariga kirishishi o'zlashtirish jarayonida ta'sir qilishi mumkin.
O'quvchilar o'rtasidagi ziddiyatlar o'quv jarayoniga ko'p tashvishlar keltirishi mumkin. Ziddiyatlar ham o'quvchilarning o'zaro aloqalarida muammolar yaratishi mumkin, shuningdek, o'qituvchilar bilan o'quvchilar o'rtasida tushunish bo'lmaganlik, kelajak proyektlarni qisqartirish, dars jarayonida tashabbuskorlik bilan duch kelish va boshqalar kabi muammolar o'qitish jarayoning samarali o'tishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin.
V.S. Ilinning pedagogik gʻoyalari milliyat, adolat, gʻoya va fikrlarni rivojlantirish, tarbiyalash, ijodiylik va etik qadriyatlar oʻrtasidagi munosabatlarni oʻquvchilar oʻrtasida mustaqil fikr bildirish va ragʻbatlantirishni ta'minlashga yo'naltirilgan. Uning gʻoyalari oʻquv jarayonida munosabatlar, tushunchalar, insoniyligi va xalqaro hamkorlikni oshirishga qaratilgan.
Danilovning xissasi o'sha dargohlar va o'quvchilar o'rtasida qatiy munosabatlar va bilimlarni amaliyotga o'tkazishni muhim ahamiyatiga aylantiradi. Uning nazariyasi qiyinchiliklarni o'rganish, bilimlarni o'rganish va mazmunni tushunishni o'z ichiga oladi. U holda o'qitishni o'zlashtirish ustidan mutlaqo ta'sir qiladi. U o'quvchilar bilan shuhratli va qiziqarli munosabatlar o'rnatsa ham, ularni mustaqil fikr yuritish va ijodiylikka aylantirishga imkon beradi.
Ilyin fikr adabiyligi, soʻz va yozuvlarini tarqatgan, siyosiy falsafaga, milliy va voqealararo muammolarga asoslangan oʻz nazariyalari bilan tanilgan. U Sovet Ittifoqi davlatidagi kommunist hukumatni taslim qilgan va xalqaro tarqatuvchi sifatida faollik koʻrsatgan uchun hukumat tomonidan tashqi yurtlar va exileda turmushga zorlangan. Bu davomida Ilyin oʻz fanlariga va yozishlariga yoʻnalgan va mustamlakasini Rossiya vazirlar mahkamasi qarorlariga bagʻishlovchi mashhur yozma "Sotrudnichestvo s vlastyu" (Hukumat bilan hamkorlik) bilan bogʻliq kontroversial murojatlarga duch kelgan.
lyinning fikriyatining asosiy qismlari tarqatuvchan fuqarolik, davlat huquqi, unutilmaydigan qonun, qonuniy adolat, adolat, ish bilan taʼminlash, huquqiy davlat va milliyati nutqiga asoslangan. U tarqatuvchan fuqarolikni maʼnaviy hukumat va hamkorligi bilan bogʻliq qilib keltiradi.
Ta'lim jarayonida o'quvchilarning hamkorlikka asoslangan ijodiy faoliyatini tashkil etish uchun axborotli mahsullarni tayyorlash va ulardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Mazkur jarayonda sun'iy intellekt yoki mantiqiy-lingvistik modeldan unumli foydalanish mumkin. Bilimlarni modellashtirish turli ilmiy yo'nalishlarda turli maqsadlarda amalga oshiriladi. Ekspert tizimlar nazariyasida bu metoddan intellektual vazifalarni kompyuter vositasida echishda foydalaniladi. O'quv muhitida o'qituvchi ham jismoniy, ham virtual ekspert model sifatida namoyon bo'ladi. Pedagogika fani uchun umumlashgan quvvatlarni qo'lga kiritish o'ta muhim ahamiyatga ega. Chunki u yangi bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlaydi. Umumlashgan quvvatlarni sarflash o'quv jarayonida juda zarur hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
https://goaravetisyan.ru
https://www.google.com
https://arxiv.uz/uz
https://www.google.com