Ta’lim texnologiyasi

Darsning asosiy maqsadi – bola intellektini, tafakkurini teranlashtirish rivojlanib boruvchi usul yordamida amalga oshiriladi.
Didaktik maqsad – bu darsda o’rganilayotgan mavzu bo’yicha bilimlarni o’zlashtirish va malakali ta'sir usullarini shakllantirishdir.
Tarbiyaviy maqsad – o’zaro ta'sir jarayonida tafakkurni umumlashtirish hisobiga amalga oshiriladi. Didaktik maqsadlarga erishish olingan bahoga muvofiq keladigan bilimni
o’zlashtirish darajasi bilan xarakterlanadi. Tarbiyaviy maqsad – muayyan maqsadlarga erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat jarayonida egallanilgan xulq-atvor normasidir. Rivojlanib boruvchi usul asosiga qurilgan darslar bolaning ijobiy xulq-atvorini mustahkamlaydi, insoniy munosabatlar madaniyatini shakllantiradi. Darsning ushbu texnologiyasini tashkil etish o’qituvchining darsda o’quvchi bilish faoliyatini boshqarish sifatlariga bog’liqdir. Taklif etilayotgan texnologiya uning mumtoz xilidan shu bilan farqlanadiki, bunda bilimlarni o’zlashtirish jarayoni o’zicha idrok qilish, anglash, yodda saqlash, umumlashtirish va sistemalashtirish jihatlarini qamrab oladi.

Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida muammoli vaziyatlarning har xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy ta’lim tizimida esa ta’lim oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan muammoli vaziyat yaratilmokda.

Bugungi kunda oliy ta’lim tizimida ta’lim oluvchilar oldida tez-tez muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli foydapanishmoqda.
Pedagogika fanlarining o’qitishni tashkillashtirishda muammoli usuldan foydalanish alohida ahamiyatga egadir. Masalan: "Zardo’shtiylik dinining birinchi olovi kayerda yoqilgan", yoki doskaga kuyidagi tasvirni tushirib, "Kaykovusni qarindoshlik rishtalarini aniklang", yoki "Anbar otin nima uchun kizlar maktabida chistonlardan foydalangan", yoki "ta’lim va tarbiya jarayonlarining xususiyat va qonuniyatlari orasida kanday fark va o’xshashliklar bor?" yoki "Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’kitish paradshmasini anikdang". Bu savollar ko’rinishidan juda soddaga o’xshasa xam, uni echish, unga javob topish , asoslash ta’lim oluvchini o’ylangiradi, fikrlarini teranlashtiradi, natijada u o’zining bilimlarini ishga soladi. Bu jarayonda ta’lim beruvchi quyidagi talablarni nazarda tutishi shart:

1. 
   Ta’lim o.tuvchilar bilish kiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan muammo ustida fikr yuritish.
   
2. 
   Ta’lim oluvchilarda bilishga qiziqish uyg’otish.
   
3. 
   Taxlil jarayonida ta’lim oluvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga suyanish.
   
4. 
   Ta’lim sluvchiga qulay pedagogik-psixologik muhitni tashkil kilish.
   

Tajribalarnin)- ko’rsatishicha muammo natijalarini topish, ta’lim oluvchilarda bklishga xavas, izlash-kidirishga intilish, intellektual hislar, ruhiy kechinmalarni xosil qiladi. Muammoli tatlim vauni tashkil etish bir qancha afzalliklarga ham ega:

1. 
   Muammoli ta’lim ta’lim oluvchilarni mantikiy-ilmiy, ijodiy, fikrlashga o’rgatadi.
   
2. 
   Muammoli ta’lim o’kuv axborotini chukurroq o’zlashtirishga olib keladi.
   
3. 
   Ruhiy koniqish, o’z imkoniyatlarini va kuchiga ishonish tuyg’usini vujudga keltirish.
   

1. 
   Ta’lim oluvchilarda yangiliklar yaratish va mantikiy xulosalar chiqarishga imkon yaratadi.
   
2. 
   Haqikatning, qonuniyatning osonlikcha paydo bo’lmasligi, u ta’lim oluvchidan intilish, izlanish, mashakqatlarga barham berish kabi ilmiy e’tiqodlarini chuqurlashtiradi.
   
3. 
   Ta’lim oluvchilarning fikrlash faoliyatida ularda xar narsaii bilishga havas, faxm-farosatlikni tarbiyalashga yordam beradi.
   
4. 
   Ta’lim oluvchiga mustaqil o’qishga qiziqish va yangilikka intilish hissini o’stiradi.
   
5. 
   Ta’lim oluvchida ijod qilishga intilish va o’zgalar fikrini hurmat qilish kabi shaxsiy fazilatlarni taribyalashga yordam beradi.
   

Shark mutaffakiri A.R. Beruniyning pedagogik va didaktik qarashlarida, o’quvchilarning o’kitish hamda taribiyalash jarayonida birinchidan, turli mavzularda muloxazalar yuritishni, shuningdek o’kuvchining zerikmasligini, xotirasiga malol keltirmaslikni (zo’riqtirmaslikni) ta’kidlab aytgan fikrlarini keltirish joiz: "Bizning maqsadimiz o’quvchini toliktirib qo’ymaslikdir, xadeb bir narsani o’kiyberish zerikgrli bo’ladi, va toqatni toq qiladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga utib tursa u huddi turli tuman bog-rog’larda sayr kilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha kilgisi keladi. Har bir yangi vokea-narsa kishiga rohat bag’ishlaydi".

Muammoli ta’lim ona tili o’qitishda keng qo’llanadigan interfaol metodlardan biridir. Bu ta’lim texnologiyasi o’quvchini fikrlashga, mulohazali bo’lishga, o’rganilayotgan hodisa haqida keng va chuqur mushohada yuritishga o’rgatadi. Til hodisalarini o’rgatishda shu texnologiyadan foydalanilsa, o’quvchilar mavzuni teran va ongli idrok etadilar. Ona tili ta’limida hamma mavzularni o’rgatishda bu usuldan foydalanib bo’lmaydi. Mavzu mohiyatidan kelib chiqqan holda bu usul qo’llanishi mumkin. O’qituvchi muammo qo’yilishi mumkin bo’lgan mavzuni to’g’ri belgilay olishi kerak. Agar mavzu to’g’ri belgilanmasa, kutilgan natijaga erishib bo’lmaydi.

Ona tili ta’limida butun bir dars jarayonini muammoli ta’lim texnologiyasi asosida qurish imkoniyati yo’q. Muammo darsning ma’lum qismida yuzaga keltiriladi va o’quvchilar e’tiboriga havola etiladi. O’quvchilar qo’yilgan muammoni hal qilish uchun mavzuga oid nazariy tushunchalarni atroflicha o’rganadilar, muammo echimiga yordam beradigan amaliy ishlarni bajaradilar. Bunday amaliy ishlarga til hodisalarini taqqoslash, guruhlarga ajratish, misollar topish, hukm chiqarish kabi mustaqil ishlar kiradi.
O’qituvchi bu texnologiyani qo’llashda sinfni guruhlarga bo’lib ish olib borsa, maqsadga erishish imkoniyatlari kengayadi. Guruhlar muammoni birinchi bo’lib echishga intiladilar va faolroq ishlaydilar. Guruhlar bilan ish olib borish muammo yuzasidan bir necha echimlarni qiyoslash imkoniyatini ham beradi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida muammoga oid eng to’g’ri echimni belgilaydilar. 8-sinfda gap bo’laklarini o’rgatishda mazkur texnologiyadan foydalanish mumkin. O’quvchilar dastlab “Hol” mavzusi bilan tanishadilar. Darslikda berilgan 90-91 mashqlarni ishlash orqali hollar hamisha kesimga tobelanib kelishini va barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalana olishini bilib oladilar. 2-jadval orqali esa holning ma’no turlari bilan tanishadilar. Holning shunday turlaridan biri qurol-vosita holidir. Holning bu turi nima bilan, qanday usul bilan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va o’rin-payt kelishigida kelgan va ko’makchi bilan qo’llangan so’z orqali ifodalanadi. O’quvchilar “Vositali to’ldiruvchi” mavzusi bilan tanishish jarayonida xuddi shu shaklda kelgan gap bo’lagini to’ldiruvchi sifatida o’rganadilar. Xuddi shu o’rinda o’qituvchi o’quvchilar oldiga quyidagi muammoni qo’yadi: qurol-vosita holi bilan vositali to’ldiruvchi o’zaro qanday farqlanadi? Sinf o’quvchilari uch guruhga bo’linadi va ularga “Tafakkur”, “Iste’dod”, “Zakovat” nomlari beriladi. Har bir guruh muammo echimini topishga kirishadi. O’qituvchi muammo echimiga yordam beradigan misollarni o’quvchilar e’tiboriga havola qiladi.
Xat qalamda yozildi. Bu kitob akamda bor.
U eshikni qo’li bilan ochdi. Men do’stlar bilan maslahatlashdim.
Guruh a’zolari muammoni echishda quyidagilarga asoslanadilar:
Qurol-vosita holi ham, vositali to’ldiruvchi ham fe’l kesimga bog’lanadi.
Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. Vositali to’ldiruvchi yuqoridagi shakllarda kelganda kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi.
Berilgan gaplar juftligini qiyoslaydilar va kerakli xulosa chiqaradilar.
O’quvchilar shu uch asosga tayangan holda quyidagicha xulosa chiqaradilar:
“Tafakkur” guruhi. Qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
“Iste’dod” guruhi. Biz ham shu fikrga qo’shilamiz. Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’lsa, vositali to’ldiruvchi esa kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. Bu fikrimizga yuqorida berilgan gaplar tahlili dalil bo’ladi.
“Zakovat” guruhi. Biz ularning fikrini to’ldirmoqchimiz. Yuqorida berilgan gaplarni tahlil qilamiz. Xat qalamda yozildi. Gap tarkibidagi qalamda so’zi nima bilan? so’rog’iga javob bo’lgani uchun qurol-vosita holi hisoblanadi. Bu kitob akamda bor gapi tarkibidagi akamda bo’lagi kimda? so’rog’iga javob bo’lib, vositali to’ldiruvchi hisoblanadi. Ikkinchi gap juftligidagi qo’l bilan (yozdim), do’stlarim bilan (maslahatlashdim) bo’laklari ham so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Har bir guruh o’z fikrlarini shu tarzda taqdim qilgandan so’ng muammo echimiga oid quyidagicha xulosa chiqariladi: demak, qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi o’zaro so’roqlariga ko’ra farqlanadi.