Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

5.3. Трансформация харажатлари ва уларни таҳлил
қилишга Норт ёндашуви 
Микродаражада трансакция харажатларини таҳлил қилишга нисбатан 
Коуз – Уильямсон ёндашуви трансакцион ёндашув, деб юритилса, 
макродаражада Норт ёндашуви трансформацион ёндашув, деб юритилади [46]. 
Таҳлилларга кўра, дастлаб трансформация харажатларини ўрганиш 
ишлаб чиқариш назарияси доирасида олиб борилган ва харажатларнинг ушбу 
тури кўпинча ишлаб чиқариш харажатлари – материални жисмоний 
ўзгартириш, натижада муайян қийматга эга маҳсулот олинадиган жараёнидаги 
харажатларга тенглаштирилган. Ушбу харажатларга нафақат материалга ишлов 
бериш харажатлари, балки ишлаб чиқариш жараёнини режалаштириш ва 
мувофиқлаштириш билан боғлиқ харажатлар ҳам киритилган. Шундай қилиб, 
бундай талқин этишда трансформация харажатлари тушунчаси кенг маъно касб 
этади, чунки ушбу ишлаб чиқариш харажатларига уларни фақатгина шартли 
равишда ишлаб чиқариш харажатлари, деб аташ мумкин бўлган трансформация 
харажатлари ҳам киради. 
Мазкур ҳолатда трансформация харажатлари муайян маҳсулотни ишлаб 
чиқариш билан эмас, балки институционал тизимни ўзгартириш билан боғлиқ. 
Шундай қилиб, трансформация харажатларига қуйидаги умумий таърифни 
бериш мумкин: трансформация харажатлари эски институтларни тугатиш, 
иқтисодий тизимда янги институтларни шакллантириш (ёки импорт қилиш) ва 
мослаштириш билан боғлиқ харажатлардир. Булар таркибига нафақат юқорида 
санаб ўтилган харажат турлари, балки янги институтлар, шу жумладан янги 
тадбиркорликни ташкил этиш ва бу фаолиятни юритиш билан боғлиқ 
харажатларни ҳам киритиш мумкин.
Трансформацион ёндашувга мувофиқ жамиятдаги эски расмий ва 
норасмий қоидаларнинг тугатилиши ва янгиларининг белгиланишига олиб 
келувчи ўзгаришлар трансформация харажатлари ошишига сабаб бўлади. 
Республикамизда амалга оширилган мулкни давлат тасарруфидан 
чиқариш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, суд-ҳуқуқ 
10
Уильямсон О.И. Экономические институты капитализма: фирмы, рынки, «отношенческая контрактация». – 
СПб.: Лениздат, CEV Press, 1966, с. 640-641. 

---

61 
тизимини ўзгартириш, янги қонунчилик тизимини барпо этиш, бозор 
тизимларини шакллантириш ва шу каби бошқа институтларни ташкил этиш 
билан боғлиқ харажатлар шулар жумласига киради. 
Трансформация ва трансакция харажатлари ўртасида фарқ мавжуд 
бўлишига қарамай, ушбу харажатлар ўзаро узвий боғланган. Т.Эггертссон 
томонидан ифодаланган қуйидаги фикр унинг моҳиятини очиб беради: агар 
трансакция харажатлари катта бўлмаса, у ҳолда иқтисодиёт ундаги мавжуд 
сиёсий ва бошқа институтлар тўпламидан қатъи назар ҳамма вақт оптимал 
йўналиш бўйича ривожланади. Яъни институционал тизим фаолиятининг 
трансакция харажатлари катта бўлмаганда ҳар қандай ўзгаришларга юқори 
трансформация харажатларининг таҳдиди тўсқинлик қилади, техник тараққиёт 
ва (жисмоний ва инсон) капитални жамғариш эса автоматик тарзда иқтисодий 
ўсишни таъминлайди. 
Таъкидлаш лозимки, институционал тизимни ўзгартириш нафақат 
трансформация харажатларининг ўсиши, балки илгариги тизимда мавжуд 
бўлмаган бир қатор трансакция харажатларининг пайдо бўлишига ҳам олиб 
келади. 
Юқорида айтилган фикрлар кўп жиҳатдан самарасиз институтларнинг 
узоқ вақт мавжуд бўлиши ва иқтисодий ташкилот турғун шаклларининг 
фаолият юритишини ҳам изоҳлайди. 
Ўзгаришларга тўсқинлик қилувчи асосий кучлар Д.Норт томонидан ҳам 
кўриб чиқилган. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: 
1) давлат – агар бу ғазна даромадлари билан харажатлари ўрасидаги 
фарқни камайтиришга ёрдам берса; 
2) ўзининг шахсий манфаатларини кўзловчи нуфузли гуруҳлар; 
3) жамиятнинг унинг аввалги ривожланиш йўналишига боғлиқлигини 
белгилаб берувчи институционал матрица. 
Ўз навбатида, юқори трансформация харажатлари, юзага келган 
институционал тизимнинг самарадорлигидан қатъи назар, унинг ўзига хос 
барқарорлаштирувчиси ҳисобланади. 
Янада самарали институционал қоидаларнинг жорий этилиши ва 
институтларнинг ташкил этилиши катта миқдордаги трансформация 
харажатлари билан боғлиқ, бироқ янги институтлардан (трансакция 
харажатларини тежашдан) келадиган самара анча катта бўлиши мумкин. 
Ислоҳотларга сарфланган маблағлар оддий инвестицияларга нисбатан 
катта хатарлар билан боғлиқ бўлишига қарамай, янги институтларнинг кўпроқ 
самарадорлигини кутиш, шунингдек, бошқа мамлакатлар тажрибаси 
институтларни импорт қилувчи ислоҳотчиларни ҳаракатга келтиради. 
Бундай ўзгаришларни юқори даражадаги трансформация харажатларига 
эга ўтиш иқтисодиётида ҳам кузатиш мумкин. Ўтиш иқтисодиётида 
трансформация харажатларига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади: 
1. Ресурсларни инвестициялашнинг анъанавий соҳаларидан янги