Таълим вазирлиги тошкент молия институти «ИҚтисодиёт» кафедраси

Foydani saqlash egri chizig'i

Foyda darajasini saqlab qolish shartidan foydalanib, narx o'zgarishi doirasini ham ko'rib chiqish mumkin, ya'ni. bir vaqtning o'zida bir nechta narx o'zgarishi uchun zararsiz sotuvlarni tahlil qilish, bu grafik tasvirlash uchun qulay. Keling, ko'rib chiqilgan misoldan ma'lumotlarni olaylik.

Bunday egri chiziqni - foyda darajasini ushlab turish egri chizig'i deb ataymiz. Egri chiziqning har bir nuqtasi narx o'zgargandan keyin bir xil foyda olish uchun talab qilinadigan sotish hajmini o'zgartirgandan oldin bo'lgani kabi aks ettiradi. Foydani ushlab turish egri chizig'i bu narx o'zgarganidan keyin keyingi foyda dinamikasini umumlashtirish va baholash uchun oddiy, ammo etarlicha kuchli vosita. Soddalashtirilgan, bu foydali narxlarni arzon narxlardagi echimlardan ajratib turadi. Qulay narx echimlari egri chiziqning o'ng tomonida va yuqorisida, egri chiziqning chap tomonida va pastida joylashganlardir.

Talab egri chizig'i va foydani tejash egri chizig'i o'rtasidagi nisbiy pozitsiyani ko'rib chiqishingiz mumkin.

Agar talab yanada moslashuvchan bo'lsa, unda narxning bazaviy darajaga nisbatan pasayishi foydaning ko'payishiga olib keladi (nuqta foyda tejash egri chizig'idan yuqoriga siljiydi, bu rentabellikni anglatadi), va aksincha, narxning oshishi foydaning pasayishiga olib keladi.

Agar talab kamroq elastik bo'lsa, unda narxning bazaviy darajaga nisbatan o'sishi foydaning o'sishiga olib keladi (nuqta foyda tejash egri chizig'ining o'ng tomoniga siljiydi, bu rentabellikni anglatadi), narxning pasayishi esa foydaning pasayishiga olib keladi.

Garchi ko'pgina menejerlar mahsulotga talab egri chizig'ining shaklini bilmasa ham, ularning bir nechtasi sotishdagi foyda egri chizig'iga qaraganda ko'proq yoki ozroq o'zgarishlarni taxmin qilishlari mumkin, bu esa narx o'zgarishi to'g'risida ishonch bilan qaror qabul qilishga imkon beradi. Shu bilan birga, foyda tejash egri chizig'ini tuzish va sotish hajmining kerakli o'zgarishini baholash uchun faqat kompaniyaning xarajatlar tarkibi to'g'risidagi boshqaruv hisob ma'lumotlari qo'llaniladi.

Xulosa

Raqobatlashgan ishlab chiqaruvchilarga berilgan narxlarda qancha miqdorda mahsulot sotishi mumkinligini va iste’molchilarga esa berilgan narxlarda qancha miqdorda mahsulot sotib olishini ko’rsatib beradi. Hamda, shuni takidlab o’tish kerakki “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”² prezidentimiz farmonlari ham mavjud.

Taklifning taklif chizig’i bo’yicha o’zgarishiga, taklif miqdorining o’zgarishi deyiladi. Taklif miqdorining o’zgarishi, ya’ni taklifning taklif chizig’i bo’yicha o’zgarishi, faqat narx ta’siri ostida bo’ladi. Narxdan boshqa taklifga ta’sir qiluvchi omillar taklif chizig’ini unga pastga yoki chapga-yuqoriga siljitadi. Taklif chizig’ining o’zini o’ngga yoki chapga siljishiga taklifning o’zgarishi deyiladi.

Bozor muvozanati bozor tizimining shunday holatini bildiradiki, bu holatda talab va taklif bir-biriga teng bo’ladi. Muvozanat nuqta muvozanat narxni va muvozanat mahsulot miqdorini bildiradi. Bu nuqtada tovar tanqisligi ham, ortiqcha tovar ham bo’lmaydi.

Elastiklik - bir o’zgaruvchining boshqa bir o’zgaruvchi ta’siri ostida o’zgarishini o’lchaydigan o’lchov; aniqroq qilib aytganda, biror o’zgaruvchining bir foizga o’zgarishini natijasida boshqa bir o’zgaruvchining ma’lum foiz miqdorga o’zgarishini ko’rsatadigan sondir. Ma’lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik koeffitsientlari miqdorining qzgarishiga ko’ra o’zgaradi. Talab va taklifning elastik yoki elastik bo’lmasligi soliq yukining iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar o’rtasida qanday gaqsimlanishini, ya’ni soliqning qancha qismini iste’molchi va qancha qismini ishlab chiqaruvchi to’lashini aniqlab beradi.

Kompaniyaning bozordagi muvaffaqiyati asosan iste'molchilarning manfaatlari, ularning afzalliklari va ba'zi bir xaridlarni amalga oshirish motivlari qanchalik to'g'ri va o'z vaqtida hisobga olinishi bilan belgilanadi.

Iste'molchilar tanlovi nazariyasi xaridorlar cheklangan byudjet bilan o'z ehtiyojlarini maksimal darajada oshirishga intilishlari haqidagi taxminlarga asoslanadi. Iste'molchilar tanlovini tahlil qilganda, befarqlik egri chiziqlari va byudjet cheklovlari bilan tavsiflangan iste'molchilarning afzalliklarini inobatga oling, bu esa byudjet yo'nalishlarida grafik ravishda ko'rsatilgan.

Befarqlik egri chiziqlari qondirishning bir xil darajasini ta'minlaydigan barcha tovar va xizmatlarning kombinatsiyalarini aks ettiradi. Byudjet yo'nalishlari mijozlar o'z pullarini sarflaydigan tovar va xizmatlarning barcha kombinatsiyalarini aks ettiradi. Tovarlar va xizmatlarning maqbul tanlovi byudjet chizig'iga va befarqlik egri chizig'iga tegishlidir.

Iste'molchilar tanlovi nazariyasi befarqlik egri chiziqlari yordamida yoki foydalilik ta'rifi orqali taqdim etilishi mumkin. Cheklangan foydalilikning pasayish qonuni shundaki, iste'mol qilinadigan tovarlarning ko'payishi bilan uning har bir keyingi birligining foydasi pasayadi.

Iste'molchilar tanlovi nazariyasi individual iste'molchidan mahsulotga bo'lgan talab grafigini taqdim etishga imkon beradi. Mahsulotga bo'lgan individual talabni sarhisob qiladigan bo'lsak, biz ushbu mahsulotga barcha iste'molchilar tomonidan talab grafigini - bozor talabi grafigini tuzishimiz mumkin.

Talab egri chizig'ining pastga qarab burilishini daromad va o'rnini bosish effektlari bilan ham izohlash mumkin. Daromadning o'sishi iste'molchilarni odatdagi tovarlarni ko'proq sotib olishga undaydi va narxlarning pasayishi iste'molchilarni arzonroq tovarlarni ko'proq sotib olishga majbur qiladi, ularni boshqa tovarlarga almashtiradi. Aksincha, iste'mol tovarlari ko'payishi bilan sifatsiz tovarlarga talab kamayadi.

Iste'molchilarning xatti-harakatlarini befarqlik egri chiziqlari, byudjet yo'nalishlari, Engel egri chiziqlari va kompensatsiyalangan talab egri chiziqlari asosida tahlil qilish allaqachon ishlab chiqarilgan tovarlarning xususiyatlarini yaxshilash uchun to'g'ri yo'nalishlarni tanlash, narxlarning o'zgarishi iste'molchilar daromadlariga qanday ta'sir qilishini baholash, shuningdek, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishda yaxshiroq harakat qilish imkonini beradi.

Mahsulotlarga bo'lgan talabni o'rganish kompaniyaning bozordagi muhim vazifasidir. Talabning eng muhim xususiyatlaridan biri uning egiluvchanligidir. Talabning egiluvchanligini baholash (narx, mijozlar daromadi va boshqa parametrlar bo'yicha) firma bozorda o'zini tutishi uchun to'g'ri strategiyani tanlashga imkon beradi.

Talabning egiluvchanligi tovarlarning narxlari, xaridorlarning daromadlari, boshqa tovarlarning narxlari va boshqalarning o'zgarishini baholashga imkon beradi. talabga ta'sir qiladi.

Talab nisbatan elastik yoki nisbatan noelastik narxga ega bo'lishi mumkin. Nisbatan elastik talab bilan ma'lum bir mahsulot narxining o'zgarishi unga bo'lgan talabning sezilarli darajada o'zgarishiga olib keladi. Nisbatan elastik bo'lmagan talab bilan, aksincha.

Talabning o'zaro moslashuvchanligi, bir tovar narxidagi o'zgarishlarning boshqa tovarga bo'lgan talabga ta'sirini baholashdan tashqari, ko'rib chiqilayotgan tovarlarni bir-birini to'ldiruvchi yoki almashtiriladigan sifatida tavsiflashga imkon yaratishi mumkin.

Talab va taklif elastikligining koeffitsientlari (ko'rsatkichlari) firma uchun talab va taklif egri chiziqlarining o'rnini aniqlash va talab va taklifga ta'sir etuvchi omillarning o'zgarishiga qarab sotish hajmining o'zgarishini taxmin qilish imkoniyatini yaratadi.