Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bo'libdi. Men ham uning bu ishidan g 'u r u rla n d im . S hunday bo*Isa ham, menga qolsa urush chiqmaganda, men
uning boshqa ishlari bilan faxrlansam baxtli b o 'lardim . 0 ‘g ‘limning o ‘zi aytgandek, bolalarni o 'q itib , o 'q itg a n yoshlari o'zidan ilg ‘or, o'zidan bilimli chiqib, har xil ishda, har xil ilmda dong taratishsa, Maysalbe- gim ning ham o b ro ‘si shu n d a edi. O dam bolasiga eng av- valo o b ro ‘ kerak. U ru sh d a ko 'rsa tilg an b o tirlikning zo‘r jaso ra t ekanligiga shubham y o'q. B uning uchun bosh egib, o 'g 'lim g a rahm at aytam an. Lekin tirik yurganiga nima yetsin edi. Azaldan ham urushdan hech kim yaxshilik k o 'rg a n emas... V
ham, alami quvonchidan kam bo'lm as ekan. O 's h a yili, g 'a la b a keltirgan bahorda, sizlarning askarlarni kutib olganlaringni hali ham u n utm aym an, T o 'lg 'a n o y . O 's h a voqealarning qaysi biri quvonch, qaysi biri armon ekan- ligini haligacha aytolm aym an... - Men ham aytolm aym an - quvonchimiz ko'pm idi yoki g'am-alam imiz... Dushm an yengilib, urush tugagan- da, ostin-ustun bo'lgan dunyo tinch ib qoldi-da, avvali l a ’nati urushning qizig'i bilan uncha sezilmagan narsalar o'sh a n d a elning yuragini yana bir m arta g'a zab lan tirib yubordi. C hunki, g 'a la b a o 'lja olib, bayram b o 'lib kel- gani y o'q, u bizga uru sh d a omon qolgan ja n g chilarning sirli timsolida qancha y o 'lla r bosib, tovoni teshilgan soldat etigini kiyib keldi. O 's h a kuni bizga q o 'sh n in g navbati teg ib / omoch bilan tomorqamizni haydab, jo 'x o r i ekish bilan ovora edik. K o 'c h ad a q an d a y d ir bir to v u sh lar chiqib, chopib yurishgan kishilarni k o 'rg an d a, Aliman, bilib kela qo- layin, deb yugurib ketdi-da, tezda qaytib keldi: «Ena, odam larning bari askarlarni k u tib olgani
ketyapti, ovulda hech kim qolmay jo 'n a y a p ti. Yuring, ena, tezroq bo'ling!» - dedi. Omochni ham, ho'k izlarni ham joy- joyida qoldirgancha j o ’nadik. C h indan k o 'c h a odam lar bilan liq t o 'l a edi. Qiz-juvonlar, bola-chaqalar, hatto qiltanglagan chol-u kam pirlargacha qolmay otliq, piyoda kishilar - hammasi k u tib olishga ketib boryapti. Bu xabar qayerdan chiqqanini kim bilsin, fro n td a n bo'shab kelayotgan bir soldat (K u m u sh ta k degan yuqorigi o vul ning bolasi deyishdi), askarlarning hammasi uy-uylariga qaytib kelayotibdi, deb y o 'ld a uchrashgan birovga ay- tib ketgan emish. Stansiyaga ikki eshelon askar kelib to 'x ta g a n emish, b u gun tu sh d a borib qolamiz, deb xabar qilishgan emish. H aytovur, m ana shunday quvonchli g ap lar emish! El shunday xushxabarni k u tib tu rg a n ekan, anig'ini hech kim bilmasa ham, gumonsiragan jon y o 'q , bir kishi qolmay yoppasiga k u tib olishga chiqdik. U rush boshlanmasdan avvalroq yoshlar sola boshlagan yangi ko'chaning o 'rn id a , ovulning e ta k ro g 'id a yig 'ilib k u tib tu rdik. U ch o g 'd a o 'sh a chala qolgan ko'cha, chala tom larga o 'rg an ib qolgan b o 'lsa k kerak, ja n g may- donidan g 'a la b a bilan kelayotgan botir jangchilarim izni qanday xosiyatli, qanday armonli yerda k u tib turga- nimizni o'ylamabmiz. Maqsadimiz - askarlarni ovulga kiraverishda barimiz birdaniga k u tib olish edi. Keksalar ariqning uvatiga yonboshlab, o tliq lar ot ustida, bolalar nuragan to m la rn in g devorlariga minib, chaqqonroqlari da ra x tla rn in g shoxlariga chiqib olishibdi. Ana keladi, mana keladi, deguncha k o 'rg a n tushimizni, ayon bo'lgan narsalarni so'zlab, y o 'ld a n tosh te rib olib, fol ochib, folimizni yaxshilikka y o 'yib, k a tta y o 'ld a n ko'zimizni olmay, tik ilib q arab tu rdik. Hozir o'y lab tursam , dun- yodagi odam bolasining bari o 'sh a n d a bir m aqsadda, bir niyatda, biriga biri yaxshilikni ravo k o'rib, o'z o 'g 'il bolalarini shunchalik suyishsa, o'sha n ch alik kutishsa, balki urush bo'lm asm idi, deyman. Y ig'ilg an larn in g ko 'p i nafasini ichiga y utib, churq 5 - 2641
129 etmay, gap qotm ay tu rard i. H a r kim o'z icha xayol surib tu rg a n bo'lishi kerak. Chunki, besh yil qonli urushni boshidan kechirib, endi g 'a la b a g a yetishib tu rg a n k u n da, urushning eng so'nggi ko'rinishidan hayajonlanib turgandi. Kim kelib, kim kelmaydi, degan so'roq har kimning xayolida bor edi, sh u n d an boshlab har kimning taqdiri, har kim ning umidi h a r xil yechiladi. S hundan boshlab har kim da yangi hayot boshlanadi. D a ra x tla rg a chiqib olgan bolalardan bittasi bir vaqt: «Kelyapti!» - deb qichqirganda, q o 'bizning tara n g to rtilga n toriga qo'l tek k an d e k barimiz bir ovozdan «Kelyapti» - deb takrorlab, serrayib tu rib qoldik. T o 'p ichiga pashsha tushsa eshitilgudek jim jitlik c h o ‘kdi-da, o'sh a zahoti: «Q ani? Q ayerda k e lyapti? Q ani?» - d e gan ovozlar chiqib, shu ondayoq y ana jim b o 'lib qoldi. Olisda, k a tta y o 'ln in g ustidagi y o lg'iz aravadan b o 'lak hech nima ko'rinm adi. Arava ovulga ayrilgan y o 'ln in g ustida t o ‘xtadi-da, undan sakrab tushgan birgina sol d a t xaltasini, shinelini yelkasiga solib, aravakash bi lan xo'shlashib, beri y ura boshladi. Bizning oramizda hech kim hech nima degani y o 'q , tu rg a n odam larning bari indamay, angrayib q arab turishdi. S oldat tobora yaqinlashib kelaverdi, lekin bir kishi ham o 'rn id a n qo 'z g'algani y o'q. O da m larn in g oqargan yuzlarida qan daydir bir narsa kutayo tg an d e k umid uchqunlari sezilib tu rard i. C hunki bizning kutganim iz yolg'iz s o ld at emas, y o 'lg a sig'm ay, tiq ilib urushga jo 'n a g a n singari, qalin askarning to 'p i bilan q ay tib kelishi edi. - Bandasizlar-da, T o'lg'anoy! U rushga ketganlar qachon to 'la -to 'k is hammasi q ay tib kelgan edi? Odam degan gohida shuni esdan chiqarib qo'yadi shekilli. - G aping t r i, ulu dalam! Biroq biz bandamiz-da: yaxshilikka doim umidimiz k a tta . S huning uchun ham o 'sh a n d a yakka b itta soldatning kelayotgani elning hushini uchirib, esini chiqardi. S oldat beriroqdagi d o 'ngchaga yetib, ovulning chetida tu rib qolgan elni k o 'rib , yuragi dov bermadi shekilli, u ham cho'chib t o 'x t a b qoldi. Bu nimasi, bu qanaqasi b o 'ld i ekan, bular nima uchun indamay qarab turishibdi, degan o 'y bilan soldat burilib orqasiga qaradi. O 'z id a n boshqa y o 'ld a 130
hech kim yo'qligini k o ‘rib, u bizga t o ‘g ‘ri y u rib kela boshladi-da, y ana to 'x t a b , y ana qayrilib, orqasiga qaradi. U shu ahvolda yaqin kelaverganda, oldinda tu rg a n bir kichkina qiz: «Ashirali akam! Ashirali akam! Ashirali akam kelayotibdi!» - deb qichqirib yubordi. Q a yoqdan taniganini kim bilsin, boshidagi ro'm olini yulqib olib, haligi yalangoyoq, chaqchaygan qiz: «Akam! Akam!» - deb
qichqirgan b o'yicha soldatga tom on
yugurdi. U ning ketidan bolalar yugurib, s o 'n g ayollar, keyin t u r g an kishilarning hammasi: «Ashirali! Aylanay, rostdan ham Ashirali emasmi?» - deb chuvullashib jo 'n a d i. O 's h a dam da bizni qanday kuch sehrlab, yuragimizda qanday sof tu y g 'u la r qo'z g'alg an in i aytolm aym an - qandaydir bir quvonch, jonga huzur baxsh etgan m ehr-m uhabbat, shodlik ko'z yoshlari b u tu n borlig'im izni qam rab ol- gandi. Q uchoq ochib soldatga chopib borayotganimizda biz o'zimiz bilan qo'sh ib bu tu n hayotimizni, boshdan o'tgan-kechirgan kunlarimizni, azob-uqubatlarimizni, ux- lamagan tunlarim izni, oqargan sochlarimizni, qarigan qiz- larimizni, yetim-yesir qolganlarimizni, daryodek oqqan ko'z yoshlarimizni, g 'ayratim izni, g'am-g'ussalarim izni bayroqdek k o 'ta r ib , g 'a la b a bilan qaytgan jangchimizga olib borayotgan edik. O ld id an to 's ib chiqayotgan elni ko'rib, soldat ham tez-tez y urib kelaverdi. O d a m lar bilan yugurib borayotganimda, bir v aq t stansiyada t o 'x ta m a y bir zumda o 'tib ketgan eshelon hozir ham yonim dan o 't i b borayotgandek, q u log'im ti- nib, quyun-bo'ron, g 'ild ira k la r ostida zing'illagan relslar yuragimni zirqiratib, « O n a -а! Alima-an!» degan M aysal bekning shamol olib qochgan ovozini quvib borayotgan dek edim. O tliq la r birinchi b o 'lib yetib borib, soldatga ot ustida yopirilib, uning k o 'ta r ib kelayotgan xaltasini, shinelini q o 'lid a n olib, o'zini poygadan g 'o lib chiqqan tu lp o rd e k yetak la b kelishardi. Yer, ona-Yer, sen o'sha soldatni unutm ad in g m i? B otirning qiyofasi esingdami? - Esimda, T o 'lg 'a n o y . Men u soldatning qiyofasini hech v a q t unutm aym an, u bugun ham y o'l tortib, quchoq ochib: «Aylanayin, el-yurt! Aylanayin el-yurt! Jonim qurbon! Boshim qurbon!» - deb qichqirib, yugu- t31
rib kelayotgandek. U n ing ko'kragidagi m edallar kumush tilladek jara nglab, yuzidan oqqan ko'z yosh g o 'yo y o m g 'ir tom chilab kelayotgandek. Shularning hammasi esimda, T o'lg'a noy! Keng yelkali, b aland bo'y li baqquv- v at soldat, necha m arta ajal bilan betlashgan, necha m arta o 'q q a chap bergan jangchi yosh boladek quvonib, bugun ham hu anovi y o 'ld a yugurib kelayotgandek. - Ha, ha, xuddi shunday. Biz ham hammamiz yig 'lab , el bilan
soldat qo'shilganda, sog'inishgan ikki to 'lq in qo'shilishgandek, ezilishib, quchoqlashib ko'rishdik. O 's h a to 'p o lo n , qiy-chuvda har
birimiz har tom o n d an Ashiralining bo'y niga, yelkalariga osilib o'pishardik. O ', g'alaba-yey, orzu qilib kutgan, kurashib yetish- gan g ‘alabamiz-ey! Assalomu alaykum , g'alaba! Kechirgin bizning yig'laganlarim izni, kechirgin Aliman kelinimni. Om on qaytgan Ashiralining ko'k ragiga boshini qo'yib: «Q ayerda mening Qosimim? Q ay erd a? » - deb qichqir- ganini kechirgin. Hammamizni kechirgin, G 'a laba! Seni deb qancha nuridiydalarim izdan ajraldik. «B oshqalar qani? Falonchi qayerda? Tuginchi qani? Q o lganlar qachon keladi?» deb yopirilib, so'raganimizni kechirgin. So'ro q larn in g o 'r ta s id a qolib, ko'z yoshini to 'x ta to lm a y : «K etganlarning bari keladi! E rtaga keli- shadi. Y aqinda kelishadi. B itta qolmay kelishadi!» - deb Ashiralining aytganlarini kechirgin. Kechirgin biz ni, g 'a la b a , kechirgin. Sen bilan yuz k o 'rishib turib, biz ko'nglim izda har birimiz ja n g maydonidan qaytib kelm aganlar bilan so'nggi bor vidolashdik, ularni yana bir m arta eslashib, y ana bir sidra kuyinib, yuragimizni sovutdik. Kechirgin meni, g 'a la b a , kechirgin! Ashiralini q ay ta quchoqlab, q ay ta o 'p ib , Ja y n o g 'im n i, Maysalbe- gimni, Qosimimni, Suvonqulimni eslab, ichga yutgan armonimni kechirgin! - Y o'q, T o 'lg 'a n o y unday dema. D unyo sendan ke- chirim so'rasin, zamona sendan kechirim so'rasin! Sen kechirarmiding, T o 'lg 'a n o y ? - Nega indamaysan, T o 'lg 'a n o y ? - Kechirmas edim! D ushm anim ni azaldan kechirmay- 132
man. Biroq zamonamga kek saqlagan yerim y o'q. Oxiri baxayr bo'lsin. Ammo urushga d a ’voyim ko'p . Otilgan o'q, to 'kilgan qon - tarixning hisobida, lekin odam larning zavol topgan umri-chi? Uni kimning bo'yniga qo'yib, tarixning qaysi betiga yozamiz? U ning uchun kim javob beradi? O 'q q a uchramagan bo'Isa ham, Aliman- ning taqdirini eslaganimda, yurak-bag'rim kuyib cho'g* bo'ladi. U ning uvoli kimga? U ning dardini kimga, kimga aytam an? Bechora kelinim, gul sevgan kelinim! Ashiralining tu g 'ish g a n la ri uni uylariga olib ketib, elning bari ta rq a b ketgandan so'ng, Aliman ikkalamiz uyga qaytdik. Shu bilan urushdan olish-berishimiz tugab bundan bu yoqqa tin ch lik davri boshlandi. Biz jim gina kelaverdik. Yangigina yig'laganigami, Aliman qisilib, entikib, chuchkirib kelardi. Q ovog'ini solib, hech yoqqa qaramay, o 'c hgan rangini ko'rib, kelinimning allaqanday xayollarga cho'm ganini tushun- dim. Kun qizib, havo dim iqqanida, kishi ham ko'ngil ko 'taru v ch i so'z to pguncha diqqinafas b o 'lib ketmay- dimi. Xuddi shunday, Aliman ham qiynalib tu rg a n edi. Buni men jav d ira b tikilgan ko'z larida, labini mahkam tishlaganidan sezib tu rard im . «O h, endi ayrilishamizmi. Qosimdan umidi uzildi-ku, - deb o 'y la n ib kelardim. - Ayrilishmaganda nima qilamiz. O 'lg a n q ay tib kelarmidi, yo orqasidan o 'lish kerakmi, ketadi-da endi, ketm aganda iloj qancha. Attang-a, qanday qilay, qanday qilay! Ketsa ketadi-da. Q achongacha yesir o 'tira d i. Ko'ngli bu- zilib, ketayotibdim i. Peshonadagi shu ekan, roziligimni beraman. Ishqilib, baxti ochilsa bo'lgani. Yosh emas mi, ta g 'in bir tengini topar, Qosimdek mehriboniga y o'liq arm ik in ? Kim b iladi?? Baxtli b o 'l, chirog'im , b a x t li b o 'l. Nimasini aytayin. Goho meni eslab qo'ysang, deyman, bolam. Sendan boshqa kimim bor. Sen ketsang, o 'lg an n in g kunini k o'rib, bir uyda yoppa-yolg'iz qola- man. S h o 'rli boshim. Q a riganda m adadkor bo'ladigan farzandlarim dan nishon ham qolgani y o 'q . Biroq menga qaramagin. U volingga qolmayin, qachon ketsang ham boshing bo'sh. M ening uchun g 'a m yema, bolam, ku- ningni ko'r. Roziman sendan, oq fo tih a beram an...» - deb aytadigan gapimni hozirlab, so'zlashishga tayyor 133
b o 'lib tu rd im . Sirdosh b o 'lgan, biriga biri kuyingan kishilar odam ning xayolidagini g a pirtirm ay biladiganga o'xshaydi. Men o 'sh a n d a qanday azob chekib kelayot- ganim ni Aliman bilgan ekan. Biroq uning gapi men kutgandek b o'lib chiqmadi. Saxiy dalam, sendan yashi- radigan sir bormi, Alimanning o'shandagi ishlariga, uning aytgan so'zlariga, uning beqiyos odamgarchiligiga, yuragi kengligiga roziman, o 'la -o 'lg u n c h a roziman, biroq o'zim dan noroziman, o'zim ni l a ’n atlaym an... Nima uchun o 'sh a n d a b o'shlik qildim, nima uchun A lim anning so'ziga yosh boladek k o 'n a qoldim? Qosim larning chorvog'ining yonidan o 'tib borayot ganimizda, uy qilamiz deb g 'a m lag a n olam-olam-jahon tosh, necha yildan beri qor-yom g'irda qolib, ezilib bitgan g 'is h tla r bir uyum tu p ro q b o 'lib yotgani ko'zga tashlandi. Yoshlar urushga k etgandan beri bu yangi k o 'c h a o 'sh a boshlanganicha qolgan, tevarak-atrofini g 'ovlaga n o labuta, qariqiz o 'tla ri bosib, ularning orasida arqonlangan buzoqlar yuribdi. Nuragan devorlarning boshlarida sassiqpopushaklar tojla rin i tara b , yozning havosida yayrab, bemalol sayrab tu rish g an ekan. «Yopi- ray, uy-joy solib, o'zim izcha k o'payishib boryapmiz, de- ganlarimiz qayerda qoldi? Qara-ya. Boyaqish Qosimimga ham buyurm adi-da» - deb o 'y la n ib kelayotganim da, Ali man menga y a lt etib qaradi-da, q a ttiq aksirdi. «Ena, - dedi u menga, - buncha endi qayg'urmasangiz! Yoki yo rug' d unyodan umidingizni uzdingizmi? U nd a y qilmang, enajon, bo'shashm ang buncha, g 'a y ratin g iz bir elchalik b or edi-ku. Beri keling-chi, b unday te p a lik d a gapla- shaylik». «Hozir aytadi, ketam an deydi endi» - degan o 'y vujudim ni kuydirib yubordi. « O 'tira y lik , gapla- shaylik» - dedim men ham. Y o'l bo'yidagi d o 'n g lik k a qaynona-kelin ikkalamiz m aslahatlashgani o 'tird ik . Oh Alimanim-ey, nega buncha mehr-u m u h ab b atli b o'lib yaralding ekan! O 's h a oq k o'ngilliging o'z boshingga yetdim i, kim biladi? «Ena, - dedi o 'sh a n d a Aliman. - Kasofat urush bitdi endi. Haqi qolgani y o 'q . B un d an keyin nima qilamiz, degan o'y ingiz ham bordir. Koyimang, enajonim. Dunyo shunchalik adolatsiz b o'lib ketdi, deysizmi? Peshonamizga, yozilgan yaxshilikning 134
uchquni ham qolmadi, deysizmi? Bir uydan ketgan t o 'r t kishidan qanday qilib birontasi omon qaytmasin. Y o'q, y o 'q , ena, q o 'y ib tu ring, mening so'zimga quloq soling. O q dilim ni aytam an, ena, ko'nglingizga qarasam, Xudo ursin, u n d a o'zim ni o'zim aldagan bo 'lam an . Ishoning menga! Yaxshilik qo'llasa, kichkina bola omon qaytib keladi. Xabarsiz ketdi degani - omon degani, ekan. Kim biladi, q o 'lg a tu sh ib ketdim i, tentirab-adashib ketdimi, yo yarador bo 'lib , to 'q a y d a yashirinib yurib- dimi, h ay to v u r ertami-kechmi Jay n o g 'in g iz yarq etib q ay tib kelganda bilarsiz. Bedarak y o 'q o ld i deganiga umidsizlanmaylik, ena. Daraksizgina emas, h a tto o'Idi deb q o ra x a t kelgan b a ’zi birovlarning ham tirik ekani m a'lum b o ‘lyapti-ku. U tugul, yuqorigi o v u llard a ham, ho' pastdagi qozoqlarda ham shunday voqealar bo'ldi, o'zingiz bilib yuribsiz-ku, azasini ochib, oshini berib bo'lg an d a n keyin, bir kuni omon-eson q ay tib keldi. U, bizning kichkina bola, omon-eson yuribdi. Yuragim sezib turibdi. Q a n d a y qilib endi t o ' r t kishidan birontasi ham qaytib kelmasa. Sabr qilaylik, ena, kutaylik. Menga qarang, enajon, men ham sizning bolangizman-da, avval keliningiz bo'lsam , endi o 'g 'lin g iz o 'rn id a o'g 'lin g izd ek k o'ring. U n d a y emas desangiz, m a ’qul, bir-birimizning yuzimizga oyoq qo'ysak, un d a nima bo 'lad i. Qosimning arvohi guvoh, sizni yolg'iz tash lab ketm aym an, ena. Q olganini o'zingiz biling...» Aliman gapirib bo'lgach, anchagacha indamay qoldik. M ayning o 'r ta la ri shekilli o'sha nda. Uzoqdan elas-elas k o'ringan baland c h o 'q q in i ola-bula b u lu t qoplab, onda- sonda havo g u ld u rlab , shabada yelib tu rard i. O 's h a yarqiragan v aq td a bahorgi shudring tu shib tursa kerak. Q uyosh s h u ’lasiga burkangan y o m g 'ir donalari simobdek yarqirab goho toqqa, goho soyga ko'chib, g o 'y o olam yuzini yuvayotgandek. O 's h a olislardagi y om g'irning salqin nafasini shamol haydab, lip-lip etib jonimga orom berardi. Alimanga hech nima deganim y o'q. Biroq mening aytadigan so'zlarim shu yarqiragan yom g'irdek sof so'zlar edi. Tunga aylangan dilimga, hansiragan jo nimga yorug' n ur tekkandek, b u tu n vujudim bilan senga a ytdim , ulu
Yer. S hunday odamlarni yaratganing 135
uchun, rahm at senga. Yer dedim, D unyoning pokligiga, odam ning pokligiga ra h m a t dedim. Shu ola-bula bulu- tingga, yarqiragan yom g'iringga ra h m a t dedim. Y om g'ir yog'adi, ekin o'sadi, el kun ko'radi, men ham u lar bi lan birga yashayman dedim. Bularni aytganim - Aliman meni ayab, hurm atlagani uchungina emas, meni yolg'iz tashlam aym an degani uchun emas, y o'q, bir kishining domirizqi qayerda o'tm ay d i deysan, men suyunganda, men faxrlanganda, boshqa narsaga, insonda bo'lgan ulug' narsaga sig'indim . U rush odamni q a ttiq q o 'l qila- di, to sh b ag 'ir, shaxsiyatparast, hayvon qiladi deb kim aytad i? Y o'q, urush, qirq yil q irg 'in keltirsang ham, nechalarning ajalini yetkazib, o 'r ta b , qiyratib, yakson qilsang ham, odamni sen tobe qilib, b o 'ysundira olmay- san. O da m umid qilgan hamma yaxshiliklaridan ajralsa hamki, qanday bo'lm asin, birovga yaxshilik qilsam, deydi, uni suyab, turg'izsam , deydi, uni ozgina bo'Isa ham b axtli qilolsam deydi. Mening Alimanim chinakam odam-da! Q o ro n g 'i ke chada parashutga osilib, dushm anlarning o 'rta sig a sa- molyotdan sakrab tushgan Jay n o q xabarsiz, daraksiz Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|