Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
U n ing ajin bosgan so 'lg 'in yuziga g'a m gin-o'ychan k o 'la n k a tushib, o 't k i r q ora ko'z lari o 'ksiganda y bo'ldi, tera k la rg a dard-alam bilan tik ilib q arab qoldi. Shu payt- da ko'pni k o 'rgan bu o'q im ishli ayol, qani endi bir za m onlar o 'tib ketgan o 'n sakkiz yoshim q ay tib kelsaydi, deb ko'n glidan o 'tkazgan qizil ro'm ol, qirmizi yuzini eslagan qadimgi qirg'iz ayollariga o 'x sh a b ketdi. Teraklarga tik ilib u yana bir narsa aytgisi keldi-yu, lekin niyatidan qaytdi shekilli, indamay turdi-da, birdan q o 'lid a ushlab tu rg a n ko'zoynagini taq ib oldi. - M oskva poyezdi bu yerdan soat o 'n birda o 'tad i shekilli? - deb so'radi. - Ha, opa, o 'n birda o 'ta d i. - U n d a y bo'lsa, hozir y o 'lg a chiqishim kerak ekan. - Nega birdan ketadigan b o 'lib qoldingiz? Bir-ikki kun tu ra m a n deb v a ’da bergan edingiz-ku? Hali javob ham berishmas. - Zarur ishlarim bor. Hozir ketmasam bo'lm aydi. O vuldoshlari hammasi
yopirilib, ketmaysiz, xafa bo'lam iz, deyishlariga qaram ay, tay y o r ovqatga ham tur- may, O ltin o y Sulaymonova uzr so‘radi-da, oxiri yo'lga chiqadigan bo'ldi. K un botib, qosh qorayganda, ovuldoshlari o'p kalagan- 13
day b o ‘lib uni mashinaga o 'tq a z ib jo 'n a t i b yuborishdi. Men O ltin o y Sulaymonovani stansiyaga kuzatib bordim. O ltin o y Sulaymonova nima vajdan to 's a td a n y o 'lg a o tlan ib qoidiykin? Shunday u lu g ' ayyom kunida ovul- doshlarini ham xafa qilib q o 'ydi. Yaxshi ish bo'lm adi. Ikki-uch y o 'la sababini so 'ra y deb og'iz juftladim -u, lekin q a ttiq tegarm ikin deb q o 'rq d im . Hozirgi holatida savolimga biron javob bermasligiga ko'zim yetib turgan- di. Y o‘1 bo'yi O ltinoy Sulaymonova bir og'iz ham gapir- madi, q attiq o'yga botib, yuzidan g'am ginlik arimadi. Stansiyaga kelib, poyezdga tushar oldida yu ra k yutib undan so'radim: - Opa, xafa ko'rinasiz, ko'nglingizga q a ttiq tega- digan biron gap o 'td im i? - Y o ‘g ‘-e! K o'nglingizga unday gap kelmasin! Kim- dan xafa bo 'lard im ? O 'z im d a n xafa bo'lsam bo'ladi, g 'a f la td a qolgan ekanm an... Q a y ta n g a m endan h a r qan- cha dom angir b o 'lsanglar ham kamlik qiladi. Shu bilan O ltin o y Sulaymonova M oskvaga jo 'n a b ketdi. Men shaharga q ay tib kelgach, d astlabki kunlar- ning birida o 'y lam aga n-kutm agan yerda O ltin o y Sulay- m onovadan x a t oldim. M oskvada m o 'lja lid a n ziyodroq tu rib qolishidan d arak berib, x a tid a bunday deb yoz- gandi:
«Q adrdon inim, shoshilinch zarur ishlarim bo'lsa ham hammasini y ig 'ish tirib qo'yib, shu xatn i yozmas- likka ilojim bo'lm adi. Agar shu x a td a yozganlarim sizni qiziqtirsa, shu hikoyatimni xaloyiqqa yetkazish ustida o'ylab-m ulohaza qilib ko'rsangiz deb iltimos qilaman. Bu faqat bizning ovuldoshlarimizga emas, hammaga, ayniqsa yoshlarga ib ra t b o 'lar, deb o 'ylaym an. M en k o 'p xayol k o'chalariga kirib chiqdim, oxiri shu fikrga keldim. Bu - mening shuncha zamonlardan buyon yuragim da asrab kelgan sirim. Q ancha k o 'p odam bu sirdan voqif bo'lsa, o'zimni shunchalik b a xtiyor deb bilam an, vijdon azobidan shuncha ko 'p ro q xalos bo'lam an. Meni u y atga q o 'yarm ikanm an deb xijo la t ham bo'lm ang. Hech nar- sani yashirmay, ochiq yozing...» Bir necha kun shu x a t t a ’siri ostida yurib, oxiri qis- sani O ltin o y Sulaym onova tilid a n hikoya qilishga qaror berdim .. in 14 • *
* ... Bu voqea 1924-yili yuz bergandi. Ha, xuddi o'sha yili... Hozirgi kolxozimiz yerlari u v a q tla rd a o 'tr o q kamba- g 'a l-ja ta q c h ila r ovuli edi. U vaq tlard a o 'n t o ' r t yoshli yetim qiz bola edim, am akim ning q o 'lid a turardim . O 's h a yili
kuzda chorvadorlar toqqa qishlovga k o 'c h ib k etgandan keyin ovulimizda askar shineli kiygan bir yigit paydo b o 'lib qoldi. Shineli esimda qolgani- ning vaji shuki, u negadir qora m ovutdan tikilgan edi. El-yurtdan ovloqdagi tog' pinjiga kirib olgan kichkina q irg'iz ovulida bu k a tta bir voqea bo'ldi. O ld in uni, o'zi k om andir ekan, ovulga ham k a tta b o 'lib kelibdi, deyishdi, keyin bilishsa, kom andir q a yoqda deysiz, ocharchilik vaqtida ovuldan tem iryo'lga ketib dom-daraksiz b o 'lib ketgan T ashtanbe kning o 'g 'li Duyshen degan yigit ekan, uni ovulga o 'q itu v c h i qilib yuborishganmish, m a k ta b ochib, bola o 'q ita r ekan, deyishdi. « M ak tab » , «o'q ish» degan so'zlar u zamonlarda endi eshitilib kelayotgan g ap lar edi, ularning m a ’nosiga tu sh u n ad ig an lar ham kam dan kam edi. Bu gap rostmikin, endi nima b o 'lark in , deb turish- g anida bir mahal, xaloyiq ovul o'r tasidagi tepaga yig'il- sin, degan x a b a r kelib qoldi. Amakim: «Voy, tavba, bu ta g 'in qan a q a majlis b o 'ld iy k in ? B o 'lar-bo'lm a sga odamlarni ishdan qoldirish- dan boshqani bilishmaydi», - deb javrashini qo'ymaydi- yu, keyin axiyri eldan kam yerim bor ekanmi, degan day, qirch a n g 'i b o 'lsa hamki, otiga minib, yig 'in g a j o 'n a b ketdi, men ham uning ketidan qo'shni bolalarga ergashib yugurib bordim. Biz entika-entika h a r gal yig'ilish b o 'lad ig an te palikka yetib borganimizda, u yerda bir to 'd a otliq va yayov odam lar o 'r ta s id a haligi qora shinel kiygan rangpar yigitcha n u tq so'z lab tu rg a n ekan. U n ing gap- larini yaxshiroq eshitish uchun yaqinroq surilib borgan edik, p o 'stin i y irtiq bir chol uyqudan tu rg a n odamday, to 's a td a n tu tilib -tu tilib uning gapini bo'ldi: -
Ey, bolam,
ilgari bola o 'q itishni m ullalarga chiqargan edi, sening otangni biz bilamiz. O 'z i ham 15
bizga o 'xsha gan oyoqyalang edi. Q ani ayt-chi, yigitcha, sen o'zing qayoqdan m u lla b o 'lib qolding? - dedi. Duyshen shu ondayoq ja v o b berib: - O tax o n , men m ulla emasman, men komsomolman. Endi m ulla la r bola o 'qitm aydi, m uallim lar o 'qitadi. Men askarlikda y u rib xat-savodli b o 'lib olganman, ilgari ham oz-moz o'qigandim . Men mana shu n aq a m ullaman, bildingizmi? - dedi. - Ha, mundo degin... - Baraka top! - deb uning so'zini m a ’qullashdi. - Ana shunaqa, komsomol meni m u allim likka ta- yinlab, bolalarni o 'q ita sa n deb yubordi. M a k ta b ochish uchun biron joy kerak bo'ladi. Sizlar yordam bersangiz- lar an u v tepadagi eski otxonani tu zatib, m a k ta b ochsak degan o 'y im bor. Q ani, nima m aslahat berasizlar? M ushukday shumshayib bir ko'zini yum ib egarning qoshini bir quchoqlab o 'tirg a n S atimqul ta ja n g tirs etib tu p u rib q o 'y ib gap qotdi: - E, qo'ysang-chi, o'q ishingdan bizga nima foyda bor?
Duyshen nima deyishini bilmay ko'zlari lipillab ketdi. - Rost, t o 'g 'r i aytyapti, - deb boshqalar uning gapini m a ’qullashdi. - Biz ketm on chopib k u n k o 'rib yurgan
dehqonmiz, endi
bolalarimiz o 'q ib am aldor bo'lisharm idi? Aylanay, k o 'p boshimizni qotirma! Ham m a jim qoldi. D uyshenning rangi o'chib, ovozi qaltiradi: - Sizlar nima, bolalaringizning o 'qishiga qarshimisiz- lar? - deb o 'r ta g a savol tashladi. - Qarshi bo'lsak nima, zo'rlik q ilarm iding? U naqa zamonlar o 'tib ketgan. Hozir erkimiz qo'lim izda, ozod- likka chiqqanmiz! - dedi kim dir birov. D uyshenning rangi bo'z day oqarib ketdi. Shineli- ning ilgaklarini uzib yuborayozganday, c h o 'n ta g id a n t o 'r t buklangan qog'ozni olib shoshilib ochdi-da, hammaga k o 'rsa tib tu rib zarda bilan gap boshladi: - Sizlar hali bolalarni o 'q itish kerak, deb yozilgan bu qog'ozga qarshimisizlar, bunga Sovet h u k u m atin in g muhri bosilgan-a! Sizlarga yer-suv bergan, sizlarni ozod- likka chiqargan kim o'z i, bilasizlarmi?! Q ani, Sovet h u k um atining qonuniga kim qarshi? Q ani aytsin, kim?! 16
«Q ani kim» deb azbaroyi baqirib ay tg a n gapi suku- n a td a yotgan kuz havosini q d ay yorib o 'tib , aks sadosi qoyatoshlarga borib urilganday bo'ldi. Hamm a yoq suv quyganday jim , hamma boshini egib turardi. - Bizlar zimiz kimmiz kam ba allarm iz, - deb endi Duyshen muloyimlik bilan, gap boshladi. - Bizni um r byi x rlab, oyoqosti qilib kelishdi, jo h illik d a td i umri- miz. Sovet huk u m ati endi bizlarga kzi ochilsin, xat- savodi chiqsin deyapti. Buning uchun bolalarni qiti- shimiz kerak... Duyshen javob k u tganday jim tu rg a n edi, haligi, sen qayoqdan mulla b o 'lib qolding, deb so 'ra g an yirtiq p o 'stin lik odam insofga kelganday: - Ha, mayli, ju d a bola o 'q itg in g kelib qolgan bo'lsa, o 'q ita v e r, bizga nima... - deb qo'ydi. - Lekin sizlardan iltimosim bor, - dedi Duyshen, - m enga yordam beringlar. Anuv tepadagi boydan qolgan otxonani tu zatsa k deyman, k o 'p rik solish kerak, maktab- ga o 'tin kerak bo 'lad i... - Shoshmay tur, hoy yigit, - deb S atimqul tajan g yana tirs etib bir tu p u rd i-d a, biron narsani nishonga olganday, ko'zlarini qisib tu rib gap boshladi: - Sen, yigitcha deyman, m aktab ochaman, deb buncha k a tta ketm asang? U stingga kiyishga choponing y o 'q , ostingda minishga oting, bir parcha b o 'lsa ham hay dab qo 'y g a n yering, q o 'ra n g g a b o g 'lab qo'y g a n bironta moling y o ‘q-ku! Sen, nima, ot o 'g 'ir la b ku n ko'rmoqchi- misan?.. - Bir kunim o'tar. H ukum at menga moyana to'laydi. - Boyadan beri qayoqda eding, shundoq demaysan- mi? - S atimqul gapni o 'r in la tib , o'zidan o'zi rozi bo'l- ganday, iljaylb egar ustida bir kekkayib qo'ydi. - Gap bu yoqda ekan, bildik endi. U n d o g ' bo'lsa, yigitcha, bilganingni qilib, h u k u m a t moyanasi bilan bolalarni o 'q itav er, h u k u m a tn in g xazinasida nima k o 'p , pul ko'p . Bizni tinch q o'y, o'z tashvishimiz ham boshimizdan oshib y o tibdi... S atimqul shu gaplarni aytdi-yu, o tning boshini burib j o 'n a b qoldi. U n ing orqasidan boshqalar ham tarq a b ketishdi. Duyshen qog'ozni qo liga u s h l c g ^ h p ^ q u ^ a - o i y qilishini bilmay anchagacha t u r b qqld L // n 2 0 1 ^ nomidagi O ’zb ck isto n MK
Men Duyshenga achinib ko'zimni uzmay q arab qolgan ekanman, yonim da o 'tib borayotgan amakim jerkib: - Ha, alvasti, sen nima qilib yuribsan bu yerda, tu r, uyga bor! - degan edi, bolalarning orqasidan y u g urib chopib ketdim. - Buni qara, bu tirm izaklar ham yig'ilishga suquladigan o d at chiqarishibdi-ya! Ertasiga bir gala qizlar suvga ketayotganim izda yo 'l- da Duyshenni ko'r dik. U ketmon, belkurak, bolta k o 't a rib suvdan kechib o 'tib ketdi. Shu-shu har kuni azonda qora shinel kiygan Duyshen y o lg'iz o'zi tepalikka, egasi tashlab ketgan otxonaga chiqib, kechqurun allam ahalda ovulga q ay tib tushardi. Goho orqasiga k a tta k o n bir bog' yantoq yoki poxol ortib chiqib ketayotganini ko'rardik. Uni uzoqdan k o 'rg a n la r uzangiga oyoq tirab , qo'llarini soyabon qilib: - Hoy, anavi te palikda poxol orqalab ketayotgan Duyshen muallim emasmi! - deb qiziqsinib gaplashib ketishardi. - Ha, o'sha! - Voy, sh o 'rin g qursin, muallim lik ham oson emas ekan-ku... - Bo'lmasa-chi! O rqa lagan yukini qara, boyning qaroli ham buncha ko'tarm aydi. - G apga kelganda eh-ha, ju d a chechan ko'rinadi! - Q o 'lid a m uhr bosilgan qog'ozi bor-da: hamma gap shunda... Bir kun adirdan tezak terib kelayotganimizda, muallim nima qilib o 'tirg a n ekan deb m aktab tom onga burildik. Bu saroy ilgari bir boyning otxonasi edi. Qish-qirovda q u lunlagan biyalarni toychoqlari bilan shu yerda bo- qishardi. Sovet hokimiyati o 'rn a tilg a n d a n keyin boy qayoqqadir qochib ketdi-yu, shu bilan otxonasi bo'sh qoldi. Bu yerga hech kim oyoq bosmay q o'yga nida n atrofini o 't , tik a n a k bosib ketgan edi. Endi qarasak, tik a n a k la r ildizi bilan su g 'u rib olinib bir joyga uyib qo'yilibdi, otxona hovlisi supurib-sidirilibdi. Y om g'ir yuvib, q ulab tushgan devorlari loy bilan shuvalibdi, eshikning shalog'i chiqib osilib qolgan halqasi bir am allab eplashtirib y ana qoqib qo'yilibdi. Biroz dam olmoqchi bo'lib, bo'yimiz ten g tezak qo- plarni yerga q o 'y ib tu rgandik, usti boshiga loy chaplan- 18
gan, yenglari shim arilgan Duyshen uydan chiqib keldi- da, bizni k o'rib, yuzidagi terlarini artib: - Ha, yaxshi qizlar, kelinglar. Tezak terib yuribsiz- larmi? - dedi. Biz uyalganim izdan churq etmay, bir-birimizga qarab, qop tag id a o 'tir g a n yerimizdan, ha, deganday bosh silkib q o 'y d ik . Duyshen uyalganimizni sezdi-da, bizga d ald a berganday jilm ayib gap qotdi: - Q oplaringiz o'zingizdan ham katta-ya! Kelga- ninglar yaxshi b o 'p ti qizlar, bu m aktabni sizlatga atab ochyapman. M ak tab in g lar ham t a x t b o 'lib qoldi. Hozir- gina bir burchakka pechkaday qilib o'c hoq ham qurib qo'ydim , ana, k o'rdinglarm i, to m d an mo'risi ham chiqib turibdi! Endi qishga o 'tin g 'a m lasa k b o'lgani, o 'tin d a n g 'a m yemasak ham bo 'lad i, d alad a nima k o 'p - quvray ko 'p . Yerga qalin poxol t o ‘shaymiz-da, ana undan keyin o'qishimizni boshlab yuboramiz. Q alay, o'q ish g a hava- singlar bormi, m aktabga q atn a b turasizlarmi? D ugonalarim orasida yoshi kattasi men edim, shu sababdan ja v o b berishga botinib: - Kennoyim yuborsa, q atn a b tu ram a n , - dedim. - Nega yuborm as ekan, uyga qamab, ustingdan qulf solib q o 'ya rm idi? Isming nima? - O ltinoy, - dedim, etagim ning y irtig 'id a n ko'rinib tu rg a n tizzamni kaftim bilan bekitib. - O ltin o y - isming ham o'zingga mos, chiroyli ekan. - U e rkalatganda y jilm ayib qo 'y g a n edi, dilim ham iliganday bo'ldi. - O ltinoy, esli qiz ko'rinasan, boshqa bolalarni ham o'zingga ergashtirib, m aktabda o'qiymiz, deb olib kelgin, x o'pm i? - X o 'p , amaki. - Meni o g 'a y denglar. M aktabni ko'rasizlarm i? Tor- tinm asdan kirib ko'raveringlar. - Y o'q, biz uyga ketamiz, - deb uyalinqirab javob berdik. - Mayli bo'lm asa, uy-uyinglarga boringlar, b ira to 'la o'q ishga kelganda ko'rarsizlar. Men qorong'i tushguncha borib y ana biroz yan to q o 'r ib kela qolay. Duyshen o'roq, arqonlarni olib dalaga qarab ketdi. U ketgandan keyin biz ham qoplarimizni orqalab ovul tomon jo 'n a b qoldik. T o'sa tda n boshimga bir fikr keldi: 19
- Hoy, qizlar, - deb dugonalarim ni to 'x ta td im . - Kelinglar, tezagimizni m ak tab g a t o 'k i b ketamiz, har qalay qishga y arab qolar. - Uyga q u ru q boramizmi? Aqlingni yeganmisan! - Borib yana terib kelamiz-da. - Be, kech bo‘lib qoldi, uyda toza so'kish eshitamiz. S hunday deyishdi-da, o 'rto q la rim menga qaram asdan, qoplarni k o 'ta rish ib j o 'n a b qolishdi. M en o 'sh a n d a nima v ajdan sh u n d ay qilganim ga hali- hali tuzu k k in a aqlim yetmay yuradi. Qizlar gapimga kirm aganlaridan izza b o 'lib orim keldimi yoki g o 'd a k lik chog'im dan men sh o 'rlik biron shirin so'z eshitm ay bir um r dakki yeb, ko'z yoshim ham q u rib qolganidanm i, ko'rm agan, bilmagan bir odam yuragim ni ilitib: «Es- hushli qiz ekansan», deb erk alatib aytgan ikki og'iz shirin so'zi meni eritib yubordim i... Q ism atim , toleyim, hayotim ning bu tu n achchiq- chuchuklari, azob-uqubatlari m ana shu bir qop tezakdan boshlanganini yaxshi bilaman, bunga imonim komil. B unday deyishimning boisi shuki, o 's h a kuni bu qilmi- shim ning oxiri nima bo'ladi, deb o 'y la b -n e tib o 'tirm ay , u m rim da birinchi m arta yurak y u tib ko'nglim tortgan ishga tavakkal qadam qo'y dim . O 'r to q la rim meni tash lab ketishgandan keyin yugurib D uyshenning m aktabiga qaytib bordim, qopdagi tezakni eshik tagiga t o ‘kdim-da, tezak terish uchun g'izillab yana adirga tu shib ketdim. Kattakon bir ishni qoyil qilib qo'yganday, yuragim dukullab, sevinchim ichimga sig'may ketdi. Kuch-g'ay- ratim jo'sh urib, to 'g 'r i kelgan tomonga chopqillab ketaveribman. Baxtiyor 1 igimdan quyosh ham xabardor-u, u ham quvonchimga sherikday, qushday parvoz qilib ketishimdan uning ko'ngli ochilganini o'zim ham bilar dim. Nega deganda, hozirgina savob ish qilgan edim-da! Q uyosh te p a la r ustiga yaqin kelib qolgan edi-yu, le kin, nazarimda, nigohimga to 'y ib olgisi kelganday, hali- veri botgisi y o 'q edi. Q uyosh yo 'lim g a poyondoz solib, oyoqlarim ostidagi kuz tu p ro g 'in i t o 'q qizil, pushti va och qizil nur bilan bezab turardi. Gir a trofim da ka- p alakchalar lip-lip etib olovday yonadi. M ing yamoq kamzulimning kum ush rang tu g m alarid a quyosh olovday yonib turadi. 20
O 'zim g 'izillab chopib ketyapm an-u, yer, osmon, shamolga qarab: meni k o 'r ib qo'y inglar! Ko'rdingizmi, g 'u r u rd a n boshim osmonda! Men endi m ak tab d a o'qiym an, boshqa bolalarni ham o'zim bilan o'q ish g a olib bora man... - deb shodligim ichimga sig'm ay ketyapti. Shu k o 'y i o'zim da y o 'q , o'y n o q lab y ugurib borayot gan edim, bir v a q t tezak terish esimga tushib qoldi. Qiziq, yoz bo'yi bu yerlardan poda arimas, har qa- dam da tezak uchrardi. Endi, aksiga olib, tezakdan nom-nishon ham k o ‘rinmasa-ya, xuddi yer yutganday! Yo o'zim qidirm adim mi? Tezak a x ta rib yuraveribman. U zormanda qolgur ham onda-sonda bir k o 'rin ib qoladi deng. Q orong'i tu sh g u n ch a qopim to 'lm a y qolsa-ya, deb yuragimni vahima bosib, shoshilganimdan chiy butalari orasida adashib qolibman. O 'zim q o 'r q ib ketyapm an. Bir am allab qopimni yarim laganim da kun botib, adirlarga bir zumda, qorong'i tushdi-qo'ydi. Hech mahal yolg'iz o'zim bunday bem ahalda yurma- gan edim. S ukunatga cho'm gan tepalarni zimiston tu n burkab oldi. Bu yerda meni bir narsa ushlab qoladigan- day, qopni darrov yelkamga tashlab, ovulga qarab chop- dim. Azbaroyi vahima bosganidan, baqirishim, yig'lashim ham hech gap emasdi, lekin Duyshenning haligi gaplari esimdan chiqmagan, u ojizligimni k o 'rib yana mendan hafsalasi pir bo'lmasin, degan xayolga bordim-da, or- nomus kuchlilik qildi, ko'zimni chirt yumib, damimni ichimga yutib kelaverdim. O 'q itu v c h i xuddi menga
tikilib qarab tu rganda y, yon-verimga qarashdan ham hayiqaman, o'zimni dadil tu tib boraverdim. Hamm a yo g 'im d an te r quyilib, chang bosib ovulga yetib keldim, hansiraganimcha ostona bosib uyga kirgan edim, o 'choq yonida o 'tirg a n kennoyim menga qarab o 'sh q irib o 'rn id a n tu rib ketdi. Kennoyim o'zi b adfe’l, qo'p ol ayol edi. - Qaysi g o 'r d a y uribsan? - deb d a g 'd a g 'a qildi men tom on tashlanib, javob q aytargunim cha b o'lm ay qo'lim dagi qopni yulib olib uloqtirib yubordi: - Q orong'i tu n g a c h a sanqib y urib tergan tezaging shumi?! Q izlar kelib allaqachon chaqim chilik q ilib qo'y ishgan b o 'lsa kerak, deb o'yladim . „ rrrrV( 21 - X udoning balosi, itvachcha! M ak ta b d a kiming bor? O 'lig in g qola qolsa bo'lm asm idi shu maktabda! - Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|