Tanqidiy fikrlashni o‘stirishga xizmat qiladigan metodlar «Demokratik ta’lim uchun» konsorsiumi tomonidan amalga oshiriladigan «Tanqidiy fikrlash uchun o‘qish va yozish» loyihasi doirasida ishlab chiqilgan

Fоydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1. Karimov.I.A.Barkamol avlod yili davlat dasturi.T.:O’zbekiston, 2010.
2.J.Yo’ldoshev, S.Hasanov. Pedagogik texnologiyalar. (o’quv qo’llanma) T.:Iqtisod-moliya» 2009.

О„rta asr Sharqining buyuk mutafakkirlari Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino

nazariya va amaliyoti tasdiqlaganki, bolaning mustaqil Tanqidiy fikrlashi jarayonida
о„zlashtirilgan bilimlar biror bir manbadan tayyor holda olingan bilimlar bilan
qiyoslaganda katta afzallikka ega. Tо„liqroq va tezroq rivojlangan bu bilimlar
о„quvchilar e‟tiqodiga aylanadi va ularning tafakkuri hamda faol amaliy Tanqidiy
fikrlashi quroliga aylanadi.
Tanqidiy fikrlash masalalarini tadqiq etish bilan kо„plab zamonaviy olimlar,
pedagoglar, psixologlar va metodistlar shug„ullanadi.
Xususan, V.V.Davidov, M.G.Davletshin, I.Y.Lerner, A.M.Matyushkin,
M.I.Mahmutov, S.Rajabov, D.Shodiyev, E.G„oziyev, A.M.Umronxо„jayev ishlarida
muammoli ta‟lim tamoyillarida umumlashtirish turlari va ularning tuzilishi, о„quv
jarayonini tashkil etish ochib beriladi, tanqidiy fikrlashining tuzilishlari, aqliy
faoliyatning umumlashgan usullarini shakllantirish yо„llarini belgilovchi alohida
komponentlarning о„ziga xos xususiyatlari tahlil etiladi. Bu tadqiqotlarda maktabning
bosh maqsadi sifatida bola shaxsi oyoqqa turishini ta‟minlash, uning qobiliyatlarini
ochib berish, о„qishga istak va uquvni shakllantirish, bо„lajak boshlang„ich sinf
о„quvchilarini tanqidiy fikrlash tanqidiy fikrlashining barcha komponentlarini
egallashga yо„naltirish asosida tizimli ta‟limga tayyorlash va shaxsni har tomonlama
faollashtirish oldinga suriladi. Bu maqsadlarni tugal konsepsiya sifatida amalga
oshirish an‟anaviy didaktik tizimlarning barcha bо„g„inlarini takomillashtirish, shu
jumladan о„quvchilarning faol Tanqidiy fikrlashini shakllantirishning motivlari,
metodlari va tashkiliy vositalarini ta‟minlash uni inson taraqqiyotining turli yosh
bosqichlarida chuqur tadqiq etish zaruriyatini talab etadi.
О„z tanqidiy fikrlashini maqsadga qaratish va motivlashtirish qobiliyatiga ega
bо„lish, о„z istak-mayllarini faol boshqarishga qobillik, har bir daqiqa о„z shaxsini
takomillashtirishda foydalanish uchun vaqtni qadrlash eng muhimdir
O‘qituvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirishning nazariy
asoslari
Tanqidiy fikrlashining ijodiy manbalari qadim zamonlarga borib taqaladi.
5
Faolligining yaxshi xotiralashga imkon yaratishi, narsalar, jarayonlar va hodisalar
mohiyatiga chuqur kirib borishiga yordam berishi kо„hna zamonlardayoq ma‟lum
bо„lgan.
Yaqin va О„rta Sharqda yashab ijod etgan о„rta asr mutafakkirlari tabiiy-ilmiy
asarlarida ilmning turli tomonlari, uning prinsiplari, tuzilishi, mezonlari, ilmning
inson aqliy rivoji va ta‟limi bilan bog„liqligiga jiddiy qiziqish borligini kuzatamiz.
Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, ularning safdoshlari va izdoshlari
gnoseologik qarashlarining xarakterli xususiyati shundan iboratki, inson ongida
predmet timsoli (obrazi)ni mavhumlashtirish jarayoni ular e‟tiborini doimo jalb
etgan, buning natijasida mazkur predmet mohiyati va о„ziga xosligi tushunchasi
ishlab chiqilgan va shakllangan.
Predmet va manbalari qanaqa, jarayoni qanday bosqichlardan iborat, va
amaliy faoliyat о„rtasidagi munosabatlar qanday - о„rta asrlik qariyb barcha buyuk
Sharq mutafakkirlari e‟tiborini jalb etgan masalalarining tо„liq bо„lmagan tartibi
mana shulardan iborat.
Xorazmiy "hissiyot" "mantiqiy mulohazalar" vositasidan aniq farqlagan:
dastlabki xususiyni , "mayda", "mantiqiysi" esa mohiyatan о„rganadi, ahamiyatli,
biroq ular aloqador.
Fikrlash nazariyasi kurtagi fan paydo bо„lishi bilan yuzaga keldi va uzluksiz
rivojlanmoqda. Xorazmiy bu nazariyaning rivojlanishiga muhim hissa qо„shdi. U
tajriba - kuzatish va eksperimental metodini samoviy jismlar harakati, shuningdek,
yer sathidagi punktlarni jadval kо„rinishida ilk bor ilmiy asosladi, induksiya va
deduksiya jihatidan yagona, alohida va umumiyning birligi prinsipini aniqlashtirdi:
xususiy xoldan alohida xoldagi tenglamaga (olti tenglama) о„tdi, lekin umumiy
(qonuniy) turgacha yetmadi, hozirgi paytda va amallarda hamma e‟tirof etgan
umumilmiy metod bо„lgan matematik masalalarni hal etishning algoritmik metodini
ishlab chiqdi.
Forobiy fanlarga bilimlarni о„zlashtirish va tо„plashning zarur vositasi sifatida
muhim ahamiyat berdi, ularni egallashni esa savodxonlik kо„rsatkichi deb hisobladi.
Uning aytishicha, hissiyot a‟zolari, yurak va miya inson tug„ilgandan ato
6
etilgan, boshqalar bilim, turli xil aqliy va axloqiy xususiyatlar: xarakter belgilari,
ta‟lim olish va boshqalar inson hayotiy tanqidiy fikrlashi jarayonida egallanadi. U
inson xarakterining turli xususiyatlari va axloqiy fazilatlari: dadillik, mardlik,
dо„stlik, saxiylik, zukkolik, haqqoniylik va hokazolarni belgilar ekan, ular shaxsni
tarbiyalash va о„z-о„zini tarbiyalash natijasi deb hisoblaydi. Mutafakkirning fikricha,
aqliy va xulqiy sifatlar tarbiyasi ikki xil usullar (metodlar) bilan: shaxsni kamol
toptirishga yо„naltirilgan ixtiyoriy harakatlar va kuch bilan majbur qilish jarayonida
amalga oshirilishi mumkin.
Forobiy asarlarida (5, 6) didaktika masalalari, ta‟limning nazariy muam О„rta asr Sharqining buyuk mutafakkirlari Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino
nazariya va amaliyoti tasdiqlaganki, bolaning mustaqil Tanqidiy fikrlashi jarayonida
о„zlashtirilgan bilimlar biror bir manbadan tayyor holda olingan bilimlar bilan
qiyoslaganda katta afzallikka ega. Tо„liqroq va tezroq rivojlangan bu bilimlar
о„quvchilar e‟tiqodiga aylanadi va ularning tafakkuri hamda faol amaliy Tanqidiy
fikrlashi quroliga aylanadi.
Tanqidiy fikrlash masalalarini tadqiq etish bilan kо„plab zamonaviy olimlar,
pedagoglar, psixologlar va metodistlar shug„ullanadi.
Xususan, V.V.Davidov, M.G.Davletshin, I.Y.Lerner, A.M.Matyushkin,
M.I.Mahmutov, S.Rajabov, D.Shodiyev, E.G„oziyev, A.M.Umronxо„jayev ishlarida
muammoli ta‟lim tamoyillarida umumlashtirish turlari va ularning tuzilishi, о„quv
jarayonini tashkil etish ochib beriladi, tanqidiy fikrlashining tuzilishlari, aqliy
faoliyatning umumlashgan usullarini shakllantirish yо„llarini belgilovchi alohida
komponentlarning о„ziga xos xususiyatlari tahlil etiladi. Bu tadqiqotlarda maktabning
bosh maqsadi sifatida bola shaxsi oyoqqa turishini ta‟minlash, uning qobiliyatlarini
ochib berish, о„qishga istak va uquvni shakllantirish, bо„lajak boshlang„ich sinf
о„quvchilarini tanqidiy fikrlash tanqidiy fikrlashining barcha komponentlarini
egallashga yо„naltirish asosida tizimli ta‟limga tayyorlash va shaxsni har tomonlama
faollashtirish oldinga suriladi. Bu maqsadlarni tugal konsepsiya sifatida amalga
oshirish an‟anaviy didaktik tizimlarning barcha bо„g„inlarini takomillashtirish, shu
jumladan о„quvchilarning faol Tanqidiy fikrlashini shakllantirishning motivlari,
metodlari va tashkiliy vositalarini ta‟minlash uni inson taraqqiyotining turli yosh
bosqichlarida chuqur tadqiq etish zaruriyatini talab etadi.
О„z tanqidiy fikrlashini maqsadga qaratish va motivlashtirish qobiliyatiga ega
bо„lish, о„z istak-mayllarini faol boshqarishga qobillik, har bir daqiqa о„z shaxsini
takomillashtirishda foydalanish uchun vaqtni qadrlash eng muhimdir
O‘qituvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirishning nazariy
asoslari
Tanqidiy fikrlashining ijodiy manbalari qadim zamonlarga borib taqaladi.
5
Faolligining yaxshi xotiralashga imkon yaratishi, narsalar, jarayonlar va hodisalar
mohiyatiga chuqur kirib borishiga yordam berishi kо„hna zamonlardayoq ma‟lum
bо„lgan.
Yaqin va О„rta Sharqda yashab ijod etgan о„rta asr mutafakkirlari tabiiy-ilmiy
asarlarida ilmning turli tomonlari, uning prinsiplari, tuzilishi, mezonlari, ilmning
inson aqliy rivoji va ta‟limi bilan bog„liqligiga jiddiy qiziqish borligini kuzatamiz.
Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, ularning safdoshlari va izdoshlari
gnoseologik qarashlarining xarakterli xususiyati shundan iboratki, inson ongida
predmet timsoli (obrazi)ni mavhumlashtirish jarayoni ular e‟tiborini doimo jalb
etgan, buning natijasida mazkur predmet mohiyati va о„ziga xosligi tushunchasi
ishlab chiqilgan va shakllangan.
Predmet va manbalari qanaqa, jarayoni qanday bosqichlardan iborat, va
amaliy faoliyat о„rtasidagi munosabatlar qanday - о„rta asrlik qariyb barcha buyuk
Sharq mutafakkirlari e‟tiborini jalb etgan masalalarining tо„liq bо„lmagan tartibi
mana shulardan iborat.
Xorazmiy "hissiyot" "mantiqiy mulohazalar" vositasidan aniq farqlagan:
dastlabki xususiyni , "mayda", "mantiqiysi" esa mohiyatan о„rganadi, ahamiyatli,
biroq ular aloqador.
Fikrlash nazariyasi kurtagi fan paydo bо„lishi bilan yuzaga keldi va uzluksiz
rivojlanmoqda. Xorazmiy bu nazariyaning rivojlanishiga muhim hissa qо„shdi. U
tajriba - kuzatish va eksperimental metodini samoviy jismlar harakati, shuningdek,
yer sathidagi punktlarni jadval kо„rinishida ilk bor ilmiy asosladi, induksiya va
deduksiya jihatidan yagona, alohida va umumiyning birligi prinsipini aniqlashtirdi:
xususiy xoldan alohida xoldagi tenglamaga (olti tenglama) о„tdi, lekin umumiy
(qonuniy) turgacha yetmadi, hozirgi paytda va amallarda hamma e‟tirof etgan
umumilmiy metod bо„lgan matematik masalalarni hal etishning algoritmik metodini
ishlab chiqdi.
Forobiy fanlarga bilimlarni о„zlashtirish va tо„plashning zarur vositasi sifatida
muhim ahamiyat berdi, ularni egallashni esa savodxonlik kо„rsatkichi deb hisobladi.
Uning aytishicha, hissiyot a‟zolari, yurak va miya inson tug„ilgandan ato
6
etilgan, boshqalar bilim, turli xil aqliy va axloqiy xususiyatlar: xarakter belgilari,
ta‟lim olish va boshqalar inson hayotiy tanqidiy fikrlashi jarayonida egallanadi. U
inson xarakterining turli xususiyatlari va axloqiy fazilatlari: dadillik, mardlik,
dо„stlik, saxiylik, zukkolik, haqqoniylik va hokazolarni belgilar ekan, ular shaxsni
tarbiyalash va о„z-о„zini tarbiyalash natijasi deb hisoblaydi. Mutafakkirning fikricha,
aqliy va xulqiy sifatlar tarbiyasi ikki xil usullar (metodlar) bilan: shaxsni kamol
toptirishga yо„naltirilgan ixtiyoriy harakatlar va kuch bilan majbur qilish jarayonida
amalga oshirilishi mumkin.
Forobiy asarlarida (5, 6) didaktika masalalari, ta‟limning nazariy muam "Integratsiya" atamasi "birlashtirish, bog'lanish, yig'ish" degan ma'noni anglatadi, pedagogik texnologiyalarda bir necha ma'noda qo'llaniladi.
Falsafiy va pedagogik nuqtai nazardan, integratsiyani fikrlashning individual darajasi va insoniyatning umumiy ongining rivojlanish darajasi "noosfera" tushunchasi bilan belgilanishini ta'minlash mexanizmi sifatida ko'rib chiqish mumkin; Ushbu kontseptsiya har qanday tizimni shakllantirishning asosiy shartlarini aks ettiradi.
"Integratsiya" atamasi "birlashtirish, bog'lanish, yig'ish" degan ma'noni anglatadi, pedagogik texnologiyalarda bir necha ma'noda qo'llaniladi.
Falsafiy va pedagogik nuqtai nazardan, integratsiyani fikrlashning individual darajasi va insoniyatning umumiy ongining rivojlanish darajasi "noosfera" tushunchasi bilan belgilanishini ta'minlash mexanizmi sifatida ko'rib chiqish mumkin; Ushbu kontseptsiya har qanday tizimni shakllantirishning asosiy shartlarini aks ettiradi.
Zamonaviy maktab ta'limining an'anaviy mazmuni, xususan, tabiiy fanlar qismlarga bo'lib, intizom printsipiga asoslanadi. Texnologik paradigma doirasida ishlab chiqilgan bo'lib, u tabiiy fanlarning holatini aks ettiradi. Shu bilan birga, klassik fan yutuqlariga ustunlik beriladi va klassik bo'lmaganlar XX asrning birinchi uchdan birida taqdim etilgan va sinergetika g'oyalari, kimyoviy, biologik, ijtimoiy, sayyoraviy, kosmik va boshqa tizimlarning o'zini o'zi tashkil etish va evolyutsiya qilish tabiati va mexanizmlari haqidagi ma'lumotlar deyarli yo'q. Matematikaga integratsiya - bu yig'ish harakati, teskari farqlash (ajratish) harakati. Muayyan ob'ektga nisbatan - maktab o'quv rejasida 10 ta ta'lim yo'nalishi va o'ndan ortiq alohida o'quv fanlariga ajratilgan ta'lim mazmuniga nisbatan, integratsiya jarayoni quyidagilarga qaratilgan:
Ilmiy asosda dunyoning yagona rasmini yaratish;
Turli mavzularda materialning takrorlanishi va takrorlanishini bartaraf etish;
Turli fanlarni bilish tizimlarining o'zaro bog'liqligi;
Maktab o'quvchilarining o'quv ishlari rejimini tushirish va optimallashtirish va boshqalar.
ntegratsiyalashgan darslar, odatda, bitta darsda olingan mavzularni (mavzularni) parallel ravishda o'rganishning bevosita natijasi bo'lib xizmat qiladi.