Tarbiya va bolalarning yosh xususiyatlari

FAZODA MO’LJALGA OLISH UCHUN DIDAKTIK O’YINLAR
Rеja:
1)Ikkinchi kichik guruhda bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
2) O`rta guruhda bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
3) Katta guruhda bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
4) Tayyorlov guruhida bolalarga fazoda mo`ljal olishni o`rgatish.
Инсоннинг фазода мўлжал олиш муаммоси кенг вакуп киррали. Фазода фарқлаш ва фазоии идрок қилиш,фазовий тасаввурлар ва ҳар хил фазовий муносабатлар-ни, масалан, объектларнинг шакли, ўлчами, фазовиййўналишлари, фазода жойлашган ўрни, ҳажми, бўйи,эни, баландликлари каби масофаларининг ҳаммаси ҳархил фазовий категориялардир. Уларни идрок қилиш ваулар ҳақидаги тасаввурлар фазовий идрок-тасаввур қи-лишдир. Профессор В. С. Свердловнинг тавсифи бўйича, фа-
зода мўлжал олиш «фазовий идрок ва тасаввурларнингамалий ифодаси»дир. Фазода мўлжал олиш фазони бе-восита идрок қилиш ва айтиб ўтилган категорияларнибилиш асосида амалга ошади. Бунда диққат, хотира, тафаккурнинг қатнашиши мал<бурийдир. Мана шунингучун ҳам «фазода мулжа'л олиш» тушунчасининг мазму-нини аниклашда баъзи муаллифлар у атроф-теваракда-ги буюмларнинг ҳолатлари, ўзаро масофалари, катта-ликлари, шакллари, ўзаро жойлашувлари ва уларнингмўлжал олинаётган жисмга нисбатан вазиятларнни ўзичига олади, деб ҳисоблайдилар. Бирмунча торроқ маънода «фазода мўлжал олиш»ифодаси жойда мўлжал олишни билдиради. Буҳолда фазода мўлжал олиш дейилганда,' қу-йидагилар тушунилади: а) «Туриш нуқтаси»ни, яънисубъектнинг уни ўраб олган объектларга нисбатан ма-конини аниқлаш. Масалан, мен уйдан ўнг томонда ту-рибман ва ҳ, к. б) атрофдаги объектларни фазода мул-жал олаётган одамга нисбатан я.ккалаштириш: Масалан,
жавон мендан ўнгда турибди, эшик эса менДан чап то-монда; в) буюмларнинг бир-бирига нисбатан фазодажойлашувларини, бошқача. айтганда, улар орасидагифазовий муиосабатларни ани^лаш.
Фаол ҳаракат қилиш фазода мўлжал олишнинг за-рур компонентидир, чунки инсон фазода «жойнинг бир»нуктасидан иккинчи нуқтасига. ҳаракат қилиб, муваф-;фақиятли ўтишини амалга ошириш учун» фазода мўл-жал олади. Шу сабабли, фазода мўлжал олиш амалдаҳар доим қуйидаги учта топшириққа боғлиқ: ҳаракат(йўналиши)ни танлаш; шунга риоя (амал) қилиш (йу-налишни сақлаш); ҳаракат охирида мақсад (нишон)нианиқлаш. Бундан ҳаракатларнинг ўзаро мувофиқлигива аниқ фазовий .мўлжал олганлиги муҳим .компонент-лар ва шу билан бирга, инсоннинг фазода мўлжал оли-
шини эгаллашнинг кўрсаткичи эканлиги кўринади.Шундай қилиб, «фазода мўлжал олиш» ифодаси кенгмаънода ҳам, торроқ маънода хам ишлатилади.Ҳар хил ёш босқичида болалар билан ишлашнинг
мазмуни ва услубиятининг асосий йўналишларини қа-раймиз.«Болалар боғчасида тарбия ва таълим дастури»нинг«Фазода мўлжал олиш» бўлими иккинчи кичик ёшданбошлаб берилган. Аммо болаларда фазовйй идрок ваэлементар тасаввурларни ривожлантириш бўйича мақ-садга мувофиқ ишни, бизнинг фикримизча, илк ёшдаёқбошлаш керак. Уч ёшгача бўлган болаларда теварак-атрофда (уй шароити, гуруҳ хонасида, буюмларнинг, ўйинчоқларнинг одатдаги жойлашувларида) жуда кат-та қизиқйш билан амалий ориентир (мўлжал) олиш бў-йича ҳар хил тажриба тўплаш давридир. Шунинг учун
ҳам катта одам болани хоналарнинг (гуруҳ хонаси, ух-лаш хонаси, ювиниладиган хона, ҳожатхона), буюмлар-нинг, нарсаларнинг, ўйинчоқларнинт фазовий жойлашув-лари бўйича эркин мўлжал олишга ўргатиши керак.Болалар ҳаётининг иккинчи йили бошланишиданоктаниш фазони (хона ёки унинг қисмини) анча аниқ та-саввур кила бошлайдилар, таниш буюмларнинг жойла-шувидаги баъзи ўзгаришларни ҳеч бир қийналмай паи-вай оладилар. Икки ёшлигиданоқ болаларда таниш че-гараланган фазода ҳаракат қилиш йўли ҳақида даст-лабки элементар тасаввурлар таркиб топа бошлайди,бу тасаввурлар ҳаёт фаолиятида такомиллашади.Болаларнинг дастлабки фазовий тасаввурлари уларҳаётининг иккинчи йилиданоқ нутқдарида ҳам акс эта-бошлайди («мана», «бу ерда», «у ерда», «бунда»), Бу?нинг устига сўзлар ҳаракат йўналишини ёки қйзиқтй-рувчи буюмни кўрсатувчи имо-йшоралар бидан кузатилади. Ана шу ёшда болалар «ўзйга», бошқа одймҒа ЙЙС-
батан мўлжал (ориентир) олишни эгаллай бошлайди-лар. Катталарнинг таклифларига биноан, қўғирчоқнингкўзлари, оғзи, биқини, қўлчалари қаердалигини мамиу-ният билан кўрсатадилар. Уч ёшга қадам қўйган бола-лар, масалан, ўзларининг чап ва ўнг қўлларини фарқлайбошлайдилар. Бунда катта одамнинг вазифаси бола-нинг шу малакаларни эгаллаб олишига ёрдам беришданиборат,
Иккинчи кичик гуруҳ
Дастуриинг асосий вазифаси кичкинтойни «ўзига»нисбатан мўлжал олишга ўргатишдан. иборат, бошқачаайтганда, кичкинтой бунда «ўзига» нибсатан ўнг, чап,юқори томон ва ҳ. к. ларни ажрата оладиган бўла оли-ши керак. Уз танасига нисбатан фазода томонлар бўйи-ча мўлжал олиш бу мўлжал олишнинг биринчи умум-лаштирилган усулидир. «Узига» ва «ўзидаи» га нисба-тан мўлжал олишда <<ўНг-чацни»ни фарқлаш энг кўпқийинчиликтуғдиради. Мана шунинг учун ҳам бола ол-дин ўз қўллариии фарқлашга ўргатилади. Дастуриингбу вазифаси устида ишлаш кейинги ёш гуруҳида ҳам .
давом эттирилади.Боланинг ўзига нисбатан мўлжал олиши дастуриингянги вазифасига — бошқа одамга, буюмларга нисбатанмўлжал олишга ўргатиш вазифасига — ўтиш учун за-рур асос бўлади. Аммо бошқа одамга нисбатан мўлжалолиш фақат уз гавдаси схемасини билгандагина мум-кин бўлади. Бола хаёлан бу схема ни бошқа объектлар-га нисбатан кўчиради ва ўхшашлик бўйича уни бошқаодамдан ва буюмлардан ажратади. Масалан, болаларўйинчоқларни қарашади, улар билан фаол ҳаракат қи-лишади. Суҳбатнинг боришида тарбиячи болалар эъти-борини характерли деталларга қаратади. Масалан, ма-шина қаралаётган бўлсин; оддинда кабина, орқада ку-зов, пастда олдинги ва кейинги ғилдираклар. Буюмлартасвирланган қирқма расмлар, кубчалар мустақил ра-вишда деталлардан (қиемлардан) бутунни тиклаш им-конини беради, яъни объектнинг фазовий буюмларини
(устида—остида, тагида—юқорисида, олдидан—орқаси-дан, бир томони — ён томонидан ва иккинчи томонидан)ўзлаштириш имконини беради. Болалар ҳали объектнингўнг ва чап томонларини фарқлай олишмайди; бу муракк а 6 малака мактабгача катта ешда узлаштирилади. Ки-чик гуруҳда буюмнинг фазовий характеристикасини ту-шуниш қисман ўзлаштирилади. У ҳолда, деб сўралади,болаларни буюмларга, бошка одамга нисбатан мўлжалолишга ўргатиш зарурми? «Узига» нисбатан мўлжалолишнинг ўзи етарли бўлиШИ мумкинми?Гап шундаки, теварак-атрофимиз, яъни атрофимиз-
даги фазо, одамлар, ҳар хил буюмлар тўплами т.ўлиб-тошиб ётибди. Мана шу фазода мўлжал олиш уларнингҳар хил параметрларини, жумладан, «олдидан», «орқа-сидан», «снидан», «устидан», «остидан», кейинроқ. буюм-нинг «чап» ёки «ўнг» томони каби параметрларини ҳи-собга олиш маЖбуриятинй Юклайди. Олдйи ўзига^ сўнг-ра бошқа одамга, буюмларга нисбатан карама-қарши
томонларни ажратиш, биринчидан, истиқболда боланингфақат «ўзига» нисбатангина эмас, балки бошқа объект-ларга, бошқа одамга нисбатан мўлжал олиш малакаси-ни эг'аллашини таъминлайди.
Иккинчидан, бу билим ва малакалар буюмлар ораси- даги фазовий муносабатларни билиб олиш учун зарур.Биз бу муносабатлар ҳақида уларнинг томонларига —олдинги (юз томонга), ён, юқори (устки) ва ҳ. к. томои-ларга мое келишларига қараб, мулоҳаза юритамиз. Ни-ҳоят, учинчидан, ҳатто анча чегаралангап фазо чегара-ларида ҳам (гуруҳ хонаси, ёки хонанинг бир кисми,столнинг усти, қоғоз варағи ва ҳ. к.) мўлжал олишнингасосий йўналигаларини билишни назарда тутади. Бу
янги дастурий вазифа. Бу тўлиқ ўзлаштирилгандан ке-йингина, уни бутун иш мазмунидаги асосий вазифа де-йиш мумкин.Мактабгача кичик ёшда болалар йўналишларнинг
асосий гуруҳларини фарқлашга (олдига—орқага, юқори-га—пастга, ўнгга—чапга) ўргатилади. Бола бу йўналиш-ларни ўз гавдасининг томонларини билганлиги асосидаўзлаштиради. Болакайлар буига кундалик турмуш фа-олиятида ўргатилади. Масалан, ювиниш, кийиниш жа-раёнида тарбиячи болаларнинг гавда қисмларини айтиб, уларии ўнг ва чап қўлни фарқлашга ўргатади; тушлик
вақтида цошицни ўнг қўлда ушлашни, чап қўлда эса бирбурда нонни ушлашни ўргатади, болаларга чап қулоғи,ўнг қулоғи, чап оёги, ўнгоёғи қаердалигини кўрсатишннтаклиф қилади; чап оёқ, чап кўз, чап қулоқ, чап кул жой-лашган томонда, ўнг оёқ, ўнг кўз, ўнг қулоқ эса ўнг қўлтомонда жойлашганлигини тушунтиради.Элементар математик Тасаввурларни рйвоЖлантйриш
машғулотларида бу вазифалар «Қўғирчоқни чўмилти-риШ», «Қўғирчоқни ухлашга ётқизиш», «Қўғирчоқни ки-йинтириш» каби дидактик ўййнларда аниқлаштирилади.Маёалан, тарбиячи кичкинтойларга қўғирчоқнинг боши-ни, юзйни (оёқларини) ювишии, сўнгра эса, унинг (бо-
ланинг) ўзи юзи, боши ва бошқа аъзолари қаерда экан-лигини кўрсатишни сўрайди.
Болаларга фазовий йўналишларни ўз гавдасининганиқ қисмларига мое қўйишни ўргатиш керак; юқорига— бош томонга, пастда — оёқлар, олдинда юз, чапда ^~чап қўл, ўнгда — ўнг қўл.
Машғулотларда кичкинтойларни пастда—юқорида,олдинда—орқада, чапда—ўнгда каби жуфт қарамаг(қарши йўналишларни фарқлашга ўргатиш керак. Бу малакаларга таяниб, тарбиячи болаларни «ўзи-дан»га нисбатан олдинга—орқага, ўнгга—чапга кабифазовий йўналишларни кўрсатиш ва айтишга ўргатишикерак. Масалан, айиқчага олдин ўнг қўл, кейин чапқўлбилан силкишни, қўғирчоқ қайси томонга кетганини(ўнгга, чапга, зинадан юқорига, пастга), копток қаёққадумалагацини кўрсатиш ва айтишни сўрайди; байроқ-чаларни олдин тепага кўтариш, сўнгра пастга тушириш-
ни; қўлларни олдинга (ўз олдига, тўғрисига), чапга, ўнгга чўзиш, уларни орқага яширишни ва ҳ. к. ни сўрай-ди. Бу хил машқлар вақтида ҳамма бола ва тарбиячибир томонга қараб ўтиришлари ёки туришлари керак.Дастур вазифа (масала) ларини амалга ошириш«Байроқча қайси томонни кўрсатмоқда?» каби ўйин-машқлар ёрдамида бажарилади. Болалар, масалан,' бай-
роқча билан қайси йўналиш (юқори ёки паст, тўғриёки орқа, чекка) кўрсатилаётганини пайқаб олишларикерак. Уларнинг ўзлари байроқчалар, ленталар, пуфак-лар (шарлар), коптоклар ёрдамида кўрсатилган ўйин-топшириқларни бажарадилар. Йўналишларни ҳисобгаолган ҳолда фазода мўлжал олишнинг биринчи тажри-баси, фазонинг ўзини идрок қилишнинг қайта қурилишишундай секин-аста таркиб топади.
Асосий йўналишлар бўйича ташқи дунёнинг фазовийтавсифини ўзлаштириш узоқ давом этадиган жараён-дир. Мактаб ёшидаги ўқувчиларда фазони бундай идрокқилиш ва асосий йўналишларни билганлик асосида- мул-жал олиш учун баъзи асосларгина яратилади. Бу биртомондан, иккинчи томондан эса, текисликда мўлжал олишнинг бази масалалари (расм солиш, элементар"математик тасаввурларни ривожлантириш машғулотла-рининг боришида) эгалланади. Болалар варақ ўртаси-
ни, унинг юкрри ва пастки қисмларини фарқлашни,ҳар хил йўналишларда (чапдан ўнгга, юкрридан паст-Га қараб) чизиқлар ўтказишни ўрганадилар; саноқ ма-териалини устки ва пастки полоскаларга қўйишни, униварақда, карточкада чапга ёки ўнгга жойлаштиришниўрганадилар.Тўрт ёшга қадам қўйгай болаларнинг иш мазмунидаяна битта вазифани, яъни буюмлар орасидаги фазовий
муносабатларнинг баъзи вариантларини («устида», «ос-тида», «орқаёида», «ичида»` «олдида», «орқасида», «юқо-риеида», «пастида») билиб олиш вазифасини таъкидлашкерак. Бу вазифа ўйинлар («Уйинчоқлар беркинмачоқўйнайди», «Қуёнча қаерга яширинди?», «Уйинчоқни қа-ердан топдингиз?» шаклида қизиқарли ҳал қилинади. Дастур вазифасини бажариш контекстида луғат усти-
да ишлаш ҳам олиб борилади. Мактабгача ёшдаги ки-чик болани дастурда назарда тутилган фазовий белги-лашларни тўғри тушунишининг ўзи, у (ҳатто баъзида)йўналтирувчи саволлар ёрдамида бу муносабатларданмустақил фойдалана оладиган бўлишининг ўзи мутлақокифоя.
Иккинчи кичик гуруҳ болалари учун ўнғ ва чапнифарклаш жуда қийинлик билан амалга ошади. «Унгга-чапга» йўналишларини фарқлашга ўргатишнинг даст-лабки босқичида қандай педагогик йўл-йўриқ амалгаоширилиши кераклиги ҳақида фикр юритамиз.Уз қўлларини фарклаш қобилияти аввал боланингўнг ва чап қўллари учун хос бўлган ҳаракатларни ба-жариш жараёнида сезилади. Масалан, овқатланиш вақ-тида у қошйқни ўнг қўли билан, нонни эса чап қўли би-лан ушлайди; раем солиш машғулотларида бола чапқўли билан раемни тутиб туради, ўнг қўлида эса қалам,мўйқалам■бўлади. Бу икки вазиятдан тарбиячи, бундайфойдаланади: машғулот бошланишида (ёки овқат ейиш
олдидан) болалар эътиборини қалам (ёки қошиқ)ниҳар доим ўнг қўлда тутиш кераклигиии, чап қўл биланэса, қрғоз варағини (ёки тақсимчани) тутиб туриш (нон-ни ушлаш) кераклигиии уқтиради. Тарбиячи бунга бо-лалар эътиборини тортибгина қолмай, балки кўрсатадиҳам. Хатога йўл қўйган: (янглишган) болага тарбиячииккинчи марта кўрсатади («Мана энди ҳаммаси тўғри:қалам унг қўлингда, чап қўлинг билан эса қоғозни ту-тиб турасан»).Болаларнинг ҳаракатларини текширишда тарбиячиулар билан суҳбатлашади, маъқуллайди. Педагогик ба-ҳо ҳйс-туйғўга тўла бўлиши, тўла қаноатланганликниифодалашй, ўз тарбияланувчиларининг топқирлИклари-дан ҳайратланиши» ни ифодалаши муҳимдир.Бундай баҳолаш ўзи^а хоС педагогик усул бўлиб,боланинг ҳаракатлари тўғрилигйни ифодалабгина қоЛ-май, балки ҳйс-ҳаяжонли кайфият ҳосил қилади, улйр-нинг бундай машқларга бўлган қйзиқишларини оШира-ди( ўз қўяларининг фар^лашни тезроқ ўрганиб олишга
истак уйғотади.Тарбиячи дастлаб болаларга қўлларини номлари бў-йича фарқлашни ўргатади. Тарбиячи болаларнинг қўл-ларини белгилайди, болалар уларни фарқлашади. Шумақсадда бу болага мурожаат қилиб сўрайди:
—Сенинг ўнг қўлинг қани?
——Мана (кўрсатади).
—Сенинг ўнг қўлингдаги нима?
—Қошиқ.
——Сенинг чап қўлиигдаги нима?
——Нон.
— Балли, сен қайси қўлинг ўнг, қайси қўлинг чапэканини жуда яхши б ил ар экансан.
Бир неча машғулотдан кейин, бундай деб сўрашмумкин: «Ҳозир, мен сизлардан ўз ўнг ва чап қулингиз-ни билиш-билмаслигингизни сўраб, текшираман. «Одат-да, болалар тарбиячининг саволларига фаоллик кўрса-тиб, мамнуният билан жавоб берадилар («Мендан ҳалисўрамадингиз», «Мен ҳам биламан», «Қошиқ қайси қў-лимда эканини мендан сўранг», «Топинг-чи, қалам қай- -
си қўлимда»). Бунда тарбиячининг вазифаси, бу фаол-ликни қувватлаб туришдан иборат. У сўраганда, бола-лар баъзида хато қиладилар (бундай хатолардан бола-кайларнинг ҳаяжонли таъсирланишини кўра билишкерак). Хато ўзига хос педагогик усулдир. Унда болақайси қўли ўнг, қайси қўли чап қўл эканини педагоггамамнуният билан тушунтиради.Бундай кичик машқлар ниҳоятда зарурдир. Бу хил
машқларнинг давомийлиги бир ярим •— икки минутдир.Машқлар болалар эътиборини асосий фаолиятдан чет-га тортади, деб асло хавотир олмаслик керак. Аксинча, бундай машқлар болаларнинг ҳаётий фаолиятига тўЛЙЦ равйшДа ижобий таъсир этйб, уларни фаоллаштй-ради. Машқлар ўзига хос «маънавий ҳис-туйғуга тўлатетиклаштиришнинг ўрнини босади, эътиборнинг йўна-лИшини ўзгартириш механизмини машқ қилдиради. Уларнинг таълимий самараси равшан, бу Самара машқ-
ларнинГ коллектив шаклларини ўтказиш режимида (ҳаф-тасига 3—4 марта индивидуал иш билан қўшиб олибборйлганда) атиги бир-бир ярим ой ўтганидан кейинсёзила бошлайди.
Шунга қарамай, бундай савол пайдо бўлиши Мум-кин: «Аниқ мақсадга йўналтйрилган таълимнинг бошла-нишида нега илк бор бундай машқлар, албатта, фақатмаълум педагогик вазиятларга жиддий «богланган» бу-лиши зарур? Гап шундаки, раем солиш машғулотла-рида, нонушта, тушки овқат, кечки овқат вақтида бола-лар ҳар қайси қўл учун характерли бўлган ҳаракатлар-ни бевосита бажаришади. Ббшқа шароитда болалар буҳаракатлар ҳақидаги тасаввурлар билан huj кўришла-
рига тўғри келади. Шу сабабли нотўғри бериладиганжавоблар миқдори ортиб кетади. Ана шунинг учун ҳаммашқлар самарадорлигини орттиришнинг муҳим шар-ти — олдинги тажрибани актуаллаштириб боришданиборат. Қийинчилик пайдо бўлган ҳолларда фарқлаш-нинг асосий мезонини эслатиб қўйиш зарур («Унг қў-лингда ҳар доим қошиқди ушлайсан» ва ҳ. к.) Харак-
терли томони шундаки, тарбиячининг ёрдами болалардафаол ҳаракат реакциясини уйғотади: улар тасаввурда-ги қошиқни (қаламни) қайси қўлда ушлаш қулай эка-нини қандайдир даражада синаб кўришади. Шу биланилгари шаклланган сенсоматор боғланишлар комплексравишда жонлантирилади, шундан кейин болалар так-лиф қилинган. топширйкларни кўпроқ ишонч билан ба-жарадилар.