Тарҷимаи ҳОЛ

ТАДҚИҚОТҲО ВА ИҶОДИ МИРЗО УЛУГБЕК
Мувофики маълумоти олимони тадкикотчй сохтмони расадхона солхои 1428—1429 ба охир расида буд. Расадхона бинои нодири замони худ буд. Барои ба зилзила тоб овардан барои сохтмони бино пои санглохи теппаи Кохак интихоб карда шуд. Асбоби асосй — секстант (кунчметр) дар кад-кади хатхои меридиан аз чануб ба шимол сохта шудааст. Дар расадхона гайр аз асбоби асосй дигар асбобхои астрономй низ мавчуд буд. Эҳтимол, андозаи секстант, сохтори қулайи он, дониши Улуғбек ва шарикаш ӯро водор кардааст, ки мушоҳидаҳои дақиқи астрономӣ анҷом диҳад. Тахти рохбарй ва иштироки ситорашиноси бузург Улугбек кори асосии расадхонаи «Зидии Корагонй» ва «Ситорахои Улугбек» тартиб дода шуд. Дар китоб мавқеъи 1018 ситораи ин расадхонаи Самарқанд бори аввал пас аз Гиппарх бо дақиқии бениҳоят муайян карда шудааст. Ба вучуд овардани силсилаи астрономй ба хазинаи астрономияи чахон сахми калон аст.
Гайр аз ин дар расадхона муайян кардани майли эклиптика ба экватор ва дарозии соли сидералй; дар як кунч — константаи мухимми астрономй — бо аник то раками хаждахуми баъди вергул хисоб кардани кимати синус кор гузаронда шуд. мешуданд, илмҳои марбут ба фалокатҳо буданд. Дар соли 1424 сохтмони расадхона барои навиштани асрҳо дар бораи ситораҳо ва умуман омӯхтани ситораҳо оғоз гардида, соли 1429 ба анҷом расид. Улуғбек бо вуҷуди олими бузург буданаш ҳамагӣ чор асари илмӣ навиштааст.

Кисми зиёди вакти у ба масъалахои вобаста ба корхои давлат сарф мешуд. Машҳуртарин асари қалами Улуғбек «Зиҷи Ҷадиди Кораонӣ» мебошад. «Рисола оид ба муайян кардани синуси як дарача» марбут ба риёзиёт, «Рисолай Улугбек» бахшида ба ситорахо низ дастрас аст. Як нусхаи ин асар дар китобхонаи университети Алигархи Хиндустон махфуз аст. Инчунин асари у оид ба таърих «Таърихи арбаъ улус» (тарчумаи узбекии ин асар дар Тошканд соли 1990 ба табъ расидааст) мавчуд аст. Асари Улуғбек «Зиҷи Корағонӣ» анъанаи фалокатҳоеро, ки дар асрҳои 8-9 оғоз ёфта буд, идома дода бошад ҳам, аммо бо сатҳи баланди илмии худ нисбат ба онҳо фарқ мекунад. Орзуи хомушнашавандаи тахту сарват ситораро абрхои тира печонда буд. Дар натичаи нофахмии писараш Абдулатиф Улугбек 27 октябри соли 1449 ба таври фочиавй вафот кард. Аммо Падаркуши Абдуллатиф дар давоми шаш мох аз тарафи хизматгоронаш кушта шуд. Кори Улугбек ба охир нарасид. Шогирдонаш Алӣ Кушчӣ ва Чалабӣ осори ӯро ҳифз намуда, то ба охир расониданд.Дар натиҷаи хидматҳои Алии Кушчӣ, ки дар Истамбул зиндагӣ мекард, Улуғбек ва осори ӯ ба Аврупо паҳн шуд. Асархои илмии у дар тамоми чахон машхур ва пахн гардиданд. Асархои «Зижй» ва «Таърихи чор миллат»-ро олимони тамоми чахон бахра мебаранд. Улуғбек бо таҷрибаи бузурги зиндагӣ андешаҳои нодиреро тарк кардааст, ки «Салоҳиятҳо вайрон мешаванд, дин мисли туман паҳн мешавад, кори уламо абадӣ аст». Асбоби асосй — секстант (кунчметр) дар кад-кади хатхои меридиан аз чануб ба шимол сохта шудааст. Дар расадхона гайр аз асбоби асосй дигар асбобхои астрономй низ мавчуд буд. Эҳтимол, андозаи секстант, сохтори қулайи он, дониши Улуғбек ва шарикаш ӯро водор кардааст, ки мушоҳидаҳои дақиқи астрономӣ анҷом диҳад. Тахти рохбарй ва иштироки ситорашиноси бузург Улугбек кори асосии расадхонаи «Зидии Корагонй» ва «Ситорахои Улугбек» тартиб дода шуд. Дар китоб мавқеъи 1018 ситораи ин расадхонаи Самарқанд бори аввал пас аз Гиппарх бо дақиқии бениҳоят муайян карда шудааст. Ба вучуд овардани силсилаи астрономй ба хазинаи астрономияи чахон сахми калон аст.

Гайр аз ин дар расадхона муайян кардани майли эклиптика ба экватор ва дарозии соли сидералй; дар як кунч — константаи мухимми астрономй — бо аник то раками хаждахуми баъди вергул хисоб кардани кимати синус кор гузаронда шуд. Улугбек маълумоти худро борхо санчида, ба хулосае омад, ки ракамхо дурустанд. 1437 дарозии соли астрономиро муайян мекунад: 365 рузу 6 соату 10 дакикаю 8 сония. Баъдтар маълум шуд, ки фарки тагьирот 58 сонияро ташкил медихад. Агар ба назар гирем, ки тули як соли астрономй 31 миллиону 558 хазору 150 сония аст, ба дурустии баланди ченакхои Улугбек боварй хосил кардан мумкин аст. Улуғбек дар баробари олими бузург будан генерали заиф буд. У бештари вакти худро дар расадхона гузаронда, ба корхои чамъиятй кам вакт сарф мекард. Писари калонии Улугбек Абдулатиф дар зери таъсири сахти рухониён ба мукобили падараш чанг эълон мекунад. Писар падарашро ба зиёрати Макка даъват мекунад. Улуғбек соли 1449 зимни сафари худ ба Макка тибқи қонунҳои шариат хиёнаткорона кушта шуд. Баъди марги фочиавии Улугбеки бузург ситораи дурахшони у хомуш нашуд. Улуғбекнинг содиқ шогирди Али Кушчи зодгоҳи Самарқандни тарк этишга мажбур бўлиб Улуғбекнинг “Зиджи Корағони” номли китобини Европага олиб кетади. Баъдтар китоб моли бисьёр наслхои олимон гардид. Ном ва осори Улуғбек дар байни олимони Аврупо ва Осиё машҳур гашт. Дар асари «Бурҷи осмони ситорадор»-и Улуғбек, ки Ян Хевели дар асри 17 нашр кардааст, нақшест, ки дар он ситорашиносони бузурги ҷаҳон, ки дар замону маконҳои гуногун зиндагӣ кардаанд, тасвир шудааст. Онҳо дар рӯи миз дар ду тарафи Урания нишастаанд, ки манбаи илҳом барои астрономия мебошад. Улар орасида Улуғбек ҳам бор. Муаллифи очерк расми Улугбек надошт, балки расми уро кашидааст. Асари асосии илмии Улуғбек «Зидҷии Ҷадиди Корағонӣ» ё «Ҷадвали нави астрономии Гургон» ном дорад. Муаллиф ин асарро дар соли 1444, пас аз сӣ соли саъю кӯшиш ва мушоҳидаҳои астрономӣ анҷом додааст. Маълумоти астрономӣ ба зудӣ ба лотинӣ дар як вақт бо китоби «Алмагест»-и Клавдий Птоломей ва ҷадвали астрономии шоҳ Алфонсо XV аз Кастилия тарҷума шуд, ки дастур барои ҳама расадхонаҳои Аврупо маҳсуб мешуд. Дурустии ин чадвалхо аз он чи ки пеш дар Шарк ва Европа ба даст оварда шуда буд, пеш аст. Танхо дар асри 17 ба Тихо Браг муяссар шуд, ки ба мушохидахои Самарканд баробар ба даст оварад ва баъдтар ба натичаи боз хам аниктар ноил гардид. Бесабаб нест, ки «Зиджи Улугбек» чун дар Шарк таваччухи ситорашиносони аврупоиро ба худ кашид.
«Зиджи Улугбек» аз чор асари калон иборат аст. Бахши аввал, ки «Хронология» ном дорад, усулхои хронологиро, ки халкхои гуногуни Шарк кабул кардаанд, тавсиф мекунад. Дар кисми дуюм масъалахои астрономияи амалй, дар кисми сеюм дар бораи харакати ситорахои намоён дар асоси системаи геоцентрикии чахон маълумот дода шуда, кисми чорум ба астрология — сарнавишти ногузири илми чахонбинии асримиёнагй бахшида шудааст.
Улуғбек ҳисоблаб чиқарган 1018 бурчлар қадимги хронологияни ўрганувчи астрономлар ва муаррихлар учун қутбўун сифатида хизмат қилади. Ҷадвали ситораҳои Улуғбек ҳаққонияти харитаи ситораҳои Птолемейро, ки дар «Алмагест» пешниҳод шудааст, тасдиқ мекунад. Дар соли 1648 асари асосии Улугбек дар бораи расадхонаи машхури Самарканд бори аввал дар Оксфорд, яке аз кадимтарин марказхои илму маданияти Англия чоп шуд. Ҷон Гривз (1602 - 1652), профессори астрономияи Донишгоҳи Оксфорд ин асарро ба чоп омода карда, ба он тафсир навиштааст. Баъдтар, лавҳаҳои силсилавӣ якчанд маротиба дар Англия нашр шуданд.