Tarix darslarida rivoyatlar va hikoyalardan foydalanish

II BOB. O’ZBEKISTON TARIXI DARSLARIDA RIVOYATLAR VA HIKOYALARDAN FOYDALANISH METODLARI.

1. 
   O’zbekiston tarixi darslarida rivoyatlardan foydalanish
   

O'zbekiston tarixi darslarida rivojatlar va hikoyalardan foydalanish, o'quvchilarga tarixiy voqealarni va jamiyatning o'zgacha aspektlarini tushunishda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Quyidagi metodlar rivojatlar va hikoyalardan foydalanishga misollar beradi:

1. 
   Rivojatlar tarixiy voqealar va shaxslarning hayot tarzi haqida hikmatli ovoz o'rtasida o'tkazilishi mumkin bo'lgan tarixiy hikoyalardir. O'quvchilar tarixiy rivojatlar orqali o'zlarining tarixiy voqealar bilan birgalikda bir tajribaga ega bo'ladi va tarixiy holatlarni haqiqiylik hissiga ega bo'ladi.
   
2. 
   O'quvchilarga tarixiy hikoyalar yordamida tarixiy voqealar va jamiyatning xususiyatlari haqida asl ma'lumotlar ta'lim etish mumkin. O'zbekiston tarixida shuningdek, amaldagi qoidalarni, adabiy adabiyotlarni va tarixiy hikmatlarni yozish, o'quvchilarni tarixiy hikoyalar orqali tanishtirish va ularni tarixiy tahlil qilishga qo'l qo'yish mumkin.
   
3. 
   Tarixiy hikoyalar, jahon adabiyoti asosida, O'zbekiston tarixidagi holatlarni tasvirlashda ham foydali bo'ladi. O'quvchilarni o'z vaqtidagi tarixiy holatlarga yaqinlashirish, ularning tarixiy shaxslar bilan munosabatlarni his qilishga imkon beradi va ularning o'zlarini tarixiy muhitda o'rganishga qo'llaniladi.
   
4. 
   Rivojatlar va hikoyalar, o'quvchilarning tarixiy voqealarni o'zgartirishga qarshi tarixiy tarqatmalarni tahlil qilishga imkon beradi. Bu, o'quvchilarga tarixiy voqealar va shaxslarning tafsilotlarini tahlil qilish, ularni tarixiy siyosiy, ijtimoiy yoki iqtisodiy olaylar bilan bog'lash va ularning tarixiy muhitda ahamiyatini tushunishga yordam beradi.
   
5. 
   Tarixiy hikoyalar o'quvchilarni tarixiy fikr yuritish va ijtimoiy muhokamalarda ishtirok etishga qo'l qo'yishga o'rgatadi. O'quvchilarni tarixiy hikoyalarni talqin qilish, ularni tahlil qilish va shuningdek, o'zlarining o'z fikrlarini va izohlari bilan tarixiy muhokama qilishga o'rgatishga yo'l qo'yish mumkin.
   

Tarixiy rivojatlar va hikoyalardan foydalanish metodlari, tarixiy materiallarni o'quvchilarning qiziqishlarini oshirish, ularning tarixiy fikr yuritish va tahliliy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Rivojatlar va hikoyalarning tarixiy muhitni yashash va o'rganishga o'quvchilarni tortishda asosiy vosita bo'lishi mumkin.
O'zbekiston tarixi darslarida rivoyatlardan foydalanish o'quvchilarga tarixiy voqealar va shaxslarning hayotini o'zlarining tajribasi orqali ko'rsatish imkonini beradi. Rivoyatlar tarixiy holatlarni barcha rang va nuqtai nazarlardan tasvirlab beradi va shuningdek, o'quvchilarni tarixiy voqealarni hisoblash va tahlil qilishga rag'batlantiradi. Quyidagi usullar O'zbekiston tarixi darslarida rivoyatlardan foydalanishning yaratqich imkoniyatlarini ta'minlayadi:

1. 
   So'zli rivoyatlar: O'quvchilarga o'zbek xalqining yangi va atrof muhitda etiborli bo'lgan shaxslari bilan birgalikda, o'z vaqtidagi tarixiy voqealarni o'rganish imkonini beradi. Bu rivoyatlar orqali, o'quvchilar ko'proq tafsilotlar va tajribalar bilan tarixiy voqealarni tushunishlari mumkin.
   
2. 
   Yozma rivoyatlar: Tarixiy hikoyalarni yozma shaklda ko'rsatish o'quvchilarga tarixiy voqealarni asl holatda his etishga imkon beradi. O'quvchilar o'zlarining yozma rivoyatlarda tarixiy shaxslarning hayotini, tarixiy olaylarni va ularning o'z vaqtlaridagi tajribalarini o'rganishlari mumkin.
   
3. 
   Fotodokumentlar: O'quvchilarga tarixiy voqealarni ko'rsatish va tahlil qilishda foto va rasmlardan foydalanish juda foydali bo'ladi. O'zbekiston tarixi darslarida tarixiy foto va rasmlardan rivoyatlarni korsatish, tarixiy ob'ektlarni ko'rsatish va o'quvchilarni tarixiy tahlil qilishga yordam berish mumkin.
   
4. 
   Tarixiy film va dokumentallar: Tarixiy film va dokumentallar orqali o'quvchilarni tarixiy voqealarga yaqinlashirish va ularni tahlil qilishga imkon berish mumkin. O'zbekiston tarixida tarixiy film va dokumentallardan foydalanish, o'quvchilarni tarixiy holatlarga doimiy bog'liqlantirish va ularni tarixiy olaylarni kuzatish va tahlil qilish uchun ilhamlantirishga yordam beradi.
   

Rivoyatlardan foydalanish o'quvchilarni tarixiy voqealarga yaqinlashiradi, ularning tarixiy fikrlarini rivojlantirishga va tarixiy muhokama qilishga yo'l qo'yishga o'rgatadi. Bu usul o'quvchilarni tarixiy materiallarni tasavvur qilish va tahlil qilishga rag'batlantiradi.
Urta Osiyo eng kadimgi madaniyat markazlaridan xisoblanadi. Uzbeklar shu ulkaning kadimgi xalklaridan biri bulib kuxna va boy tarixga egadir. Ularning Urta Osiyodagina emas, balki jaxondagi davlatlar ijtimoiy-iktisodiy, siye sii va madaniy xayotida tutgan urni xam salmoklidir.
O’zbekistonning mustakil davlat deb e'lon kilinishi respublikamizning bugungi kunigina emas balki istikbolini xam belgilab beruvchi asosiy omildir. O’zbekiston Respublikasining istiklol yuli avlod-ajdodlarimizning tarixiy an'analari va ma'naviy boyliklariga suyangan xolda tanlab olindi. Zotan, mustakillik yuli O’zbekiston xalklarining tarixiy an'analari va ma'naviy boyliklarini kayta tiklovchi, Yangi mazmun bilan boyituvchi yuldir. Bu esa tarix uqitishni milliy asosga kurishni, xalkimizning mexnatsevarlik, xamkorlik dustlik insonparvarlik, ozodlik va mustakillik, ma'rifatparvarlik kabi an'analari, imon, insof, mexr-okibat or-nomus, kattaga xurmat, kichikka izzat, Vatanga xamda xalkka sadokat kabi olijanob fazilatlarini chukur urganishni asosiy vazifa kilib kuyadi. Respublikamiz mustakillikka erishgach, respublikamiz maktablarida O’zbekiston tarixining mukammal urganilishi va ukitilishi ukuvchilarningmamlakatimiz xalki tarixi rivojlanishining umumiy konuniyatlarini bilib olishlari uchun xam kulay sharoit yaratadi ularni vatanparvarlik ruxida tarbiyalashga yordam beradi.
Tarix fani dasturida ulkani urganish, tarixiy ulkashunoslik ishlari natijasida tuplangan materiallardan dare va darsdan tashkari mashgulotlarda foydalanishga xam urin berilgan. Ilgor ukituvchilar tajribasi va bu tajribalardan kelib chikadigan xulosalar O’zbekiston tarixini urganishda ul.ka (maxalliy
materiallaridan foydalanish ukuvchilar bilimini kengaytirishi va chukurlashtirishio'i tasdiklaydi.
Tarix uqitishda tarixiy ulkashunoslik materiallaridan foydalanish muxim talablardan birini, ya'ni uqitishni xayet bilan, mustakillikning rivojlanishi bilan boglab olib borish xakidagi tamoyilni aaalga oshirishga yordam beradi.
Ulka materiali tarix kursidagi tarixiy dalillarni vokea va xodisalarni oydinlashtirish, ular xakida ukuvchilarda anik tarixiy tasavvur paydo kilishga yordam beradi, uqitishning saaaradorligini oshiradi, darsda tarixiy tarixiy utmishni «jonli tarzda idrok etish» uchun uziga xos psixologik xolatni yuzaga keltiradi, ukuvchilar uchun yakin, tanish va tushunarli dalillarni taxlil kilih imkonini beradi.
Ulkashunoslik tugrisida tuxtaladigzn bulsak, ulkashunoslik 3 ga bulinadi.
1.Ilmiy, ya'ni davlat ulkashunosligi
2.Jamoat ulkashunosligi
3.Maktab ulkashunosligi
Xar uchala turi bir-biri bilan chambarchas boglik bulib, bir-birini tuldiradi.
Davlat ulkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muxofaza . kilish xamda ulardan foydalanish kumitasi, muzeylar, respublika fanlar akademiyasi koshidagi tarix, arxeologiya ilmiy-tadkikot instituti shugullanadi.
Jamoat ulkashunosligi kishlok, ovul, kurgon, tuman, shaxar va viloyat xududidagi tarixiy obidalarini saklash asrash ishlariga boshchilik kiladi. Odamlarning etnogenez iva urf-odatlarini urganadi.
Maktab ulkashunosligi esa maktabda bevosita tarix ukituvchilari raxbarligida tuzildi. Maktab ulkashunosligi tarix fanlaridan olgan bilimlarni oydinlashtiradi, kengaytiradi xamda xar xil fanlarning uzaro alokalarini ta'minlaydi.
Maktab ulkashunosligi tarixiy obidalarni saklash va ximoya kilish kadimiy manzilgoxlarni topishda xam katta yordam beradi. U ukituvchilarga sinchikovlik, tirishkoklik tevarak-atrofga xavas bilan bokish, tadkikotga kizikish Vatanni sevish va uni ardoklash xislari shakllanib boradi. Darxakikat maktab ulkashunosligi ukuvchilarda uz Vataniga mexr uygotish bilan birga ularni estetik ruxda tarbiyalashga xam munosib xissa kushali.
2. Tarix darslari va darslardan tashkari mashgulotlarda ulka materialining tutgan urni tarix dasturi talablari bilan va maxalliy materialning moxiyatiga karab belgilanadigan ulka materiallari asosan 2 turga bulinadi.
1. Tarix dasturi va darsliklarga kiritilgan, Vatan tarixini urganish uchun eng muxim vokealarga doyr materiallar. Ulkashunoslik materialining bu turidan foydalanish ukuvchilarga umumiy tarixiy mavzularni maxalliy ulka tarixi bilan boglab urganish imkoniyatini beradi. Masalan, 9-sinfda «Birinchi jaxon urushi» tugrisidagi mavzuni «Jaxon tarixi» fanidan utayotganda, usha davrda O’zbekistonda, xususan maxalliy ulkada ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy axvol urushga munosabat tugrisidagi dalillarni keltirish joiz.
2. Tarix dasturi va darsliklarga kiritilmagan ammo tarixni urganishda ta'lim-tarbiyaviy jixatdan juda muxim ukuvchilarni mustakil va ijodiy ishlashga urganishning muxim vositasi bulib xizmat kiladigan binobarin, kushimcha ravishda kiritilishi zarur bulgan ulka materiallari. Ulka materiallarining bu turidan:
A) Vatan mikyosidagi vokealarda ulkaning tutgan urnini kursatmsh maksadida foydalaniladi. Masalan, «Vatan urushining tugashi» mavzusini ukituvchi uz shaxrm yoki kishlogiga urushdagi galabaning kirib kelishi, uning katta axamiyat kasb etganligi bilan yakunlaydi.
B) Maxalliy material umumiy tarixiy xodisalarni oydinlashtirishga xizmat kiladi.
V) Ulka materiallari ukuvchilarga umumiy tarixiy jarayonlar va konuniyatlarni tushuntirishda asosiy dalil bulib xizmat kiladi.
G) Ulka materiali tarixni zamonagz boglab tushuntirishda mustakillikning afzalliklarini xayotiy misollarda ishonarli tarzda kursatib berishda muxim vosita bulib xizo'at kiladi. Masalan, ukituvchi respublikamizning sobik ittifok tarkibida bulgan davridagi salbiy tomonlarini gapirib, ulkamizning utmishi va xozirgi porlok xayotidan misollar keltiradi, ularni takkoslab mustakillikning afzalliklarini isbotlab beradi.
Tarix uqitishda ulka materiallaridan kuyidagi usullar yordamida foydalaniladi.
1.Maxalliy ulka materiali asosida maxsus darslar utkazilib ukuvchilarning umum tarixiy mavzular buyicha bilimlari kengaytiriladi va tuldiriladi.
2.Ulka materiali umumtarixiy mavzuning uzviy kismini tashkil etishi, mavzu ichidagi masalalarning birortasini yoritish uchun asos kilib olinishi mumkin. 3.Ulka materiali ukituvchi bayonini aniklashtirish, uning ishonchli bulishini ta'minlash tasdiklash yoki tuldirish uchun xizmat kiladi.
4.Ulka materiali asosida dare jarayonida va darsdan tashkari mashgulotlarda ayniksa ulkashunoslik tugaraklarida ukuvchilarning mustakil ishlari tashkil etiladi.
Shunday kilib, tarix uqitishda ulka materialidan foydalanish ukuvchilarga yakin, tanish va tushunarli bulgan materiallarni taxlil kilish va umumlashtirish xamda ular xakidagi davjud tasavvurlarini ishga solishga yordaa beradi, ularning darsdagi bilish faoliyatini yanada faollashtiradi, uqitishning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Tarix uqitishda ulka materiallaridan foydalanish afzalligining sabablaridan biri shuki, dare vsosan kursatmali metodga, ulka muzeylari tarixiy joylar va tarixiy yodgorliklarga asoslanadi. Shuningdek, tula yoki kisman ulka materiali asosan utkaziladigan darslarda ukuvchilarning ukituvchi raxbarligida ulkan mustakil urganish asosida tayyorlagan ma'ruzalari eshitiladi. Ukituvchi bosh bulib ukuvchilar tuplagan va tartibga solgan ulka materiallaridan darsda foydalanish sinfdantashkari ulkashunoslik ishlarini bilan darslardagi ulkashunoslik mazmunini boglaydi.