Tarix darslarida rivoyatlar va hikoyalardan foydalanish

Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi tarix darslarida hikoyalar va hikoyalarni kiritishning afzalliklari va oqibatlarini o'rganishdir. Bu hikoyalar o‘quvchilarning qiziqishini qanday o‘ziga jalb etishi, faol ishtirokini rag‘batlantirish va tarixiy voqealarni chuqurroq tushunishga yordam berishini ko‘rsatishga qaratilgan. Bundan tashqari, kurs ishi hikoyalarning talabalarning tanqidiy fikrlash qobiliyatlari, tahliliy qobiliyatlari va tarixiy talqiniga ta'sirini ta'kidlashni maqsad qilgan.
Kurs ishining ob'ekti: Ushbu kurs ishining ob'ekti hikoya va hikoyalarning tarix ta'limida o'quv quroli sifatidagi rolini o'rganishdir. Biz ularning talabalarning faolligiga, tarixiy tushunchaga, tanqidiy fikrlashga va umumiy ta'lim natijalariga ta'sirini tahlil qilamiz.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB TARIX DARSLARIDA TARIXIY MANBALAR, BADIIY VA BOSHQA ADABIYOTLARDAN FOYDALANISH.
1.1. Tarix darslari jarayonida foydalanish lozim bo’lgan badiiy adabiyotlarning turlari.

Tarixiy - badiiy adabiyotlar tarixiy jarayonlarni o’zlashtirishda muhim omil. Tarixiy – badiiy adabiyotlardan tarix darslarida foydalanishda o’quvchilarning psixologik yosh xususiyatlarini hisobga olish. Badiiy adabiyotlar va ularning turlari. Adabiy manbalar ulardan tarix darslarida foydalanish metodlari: Mavzuga oid adabiy manbalarni tavsiya etish, manbalardagi mavzuga oid shaxs va tarixiy voqealar xususida suhbatlashish, manbalardan foydalanish metodlari. Badiiy adabiyotning yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashdagi ahamiyati.

Badiiy adabiyotning qimmati o’quvchi voqelikni adibning iste'dodi darajasida idrok etishga, uni ko’zi bilan ko’rishga, uning shaxsi orqali, ma'naviy dunyosi orqali tasavvur etishga, u olg’a surgan o’z amaliy faoliyatida ongli ravishda amal qilishga erishishi bilan belgilanadi. O’quvchi asarda tasvirlangan timsollar galereyasi va badiiy vositalarni faqat ko’zatuvchisiga aylanmasligi, balki adib olg’a surgan ta'lim-tarbiyaviy g’oyani qanday natijaga erishganligi nuqtai nazaridan baholashga o’rgangan taqdirdagina uning mohiyatini to’liq, chuqur anglab yetishi muqarrar.
Badiiy asarni to’g’ri tanlay bilish ham asar g’oyasini ta'lim-tarbiyaviy tomondan chuqur o’zlashtirishning muhim omillaridan biri bo’lib, uni tanlashda ma'lum mezonlarga asoslaniladi, ya'ni badiiy asarning yuksak g’oyaviy - badiiy qimmati, adib ijodida asarning xarakterli o’rni (asosan yuqori sinflarda): asarning yaratilgan va o’rganilayotgan davr uchun ahamiyati ( bu ham asosan yuqori sinflarda hisobga olinadi); badiiy asarning ta'limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi xususiyati; badiiy asarning o’quvchi yoshiga mosligi, munosibligi; badiiy asarning o’quvchi yoshiga mosligi, munosibligi; o’quvchida qiziqish uyg’otishi; o’quvchining ma'naviy qiziqishi; talabi, ehtiyojlariga javob bera olish darajasidan iboratdir. Proza yo’lida yozilgan asarlar hayotning keng va ob'ektiv manzarasini tasvirlashi, ma'naviy qadriyatlar mohiyatini atroflicha ochib berishi, poeziyada bunday tasvirga keng imkoniyat yo’qligi, dramatik asarlarda esa voqelik yozuvchi nutqi orqali emas, balki obrazlarning hatti-harakati, so’zlari orqali ifodalanishi bilan farq qiladi.
Adabiy turlar o’rtasidagi bunday farqlanish ularning tarbiyaviy imkoniyatlari jihatidan ham farqlanishiga olib keladi.
Mazkur janrlardagi asarlar o’quvchiga birinchidan, o’tmishning madaniy merosi. Bu merosning rang-barangligi, o’zbek xalqining takrorlanmas iste'dod egalari bo’lgan ajdodlari haqida aniq va qiziqarli ma'lumot beradi. Ikkinchidan o’quvchining o’zligini anglashi uchun boy ma'naviy oziq beradi. Uchinchidan, o’zbek millati, sharq xalqlari tarixi, dini madaniyati, urf-odatlari, an'analari; udumlari haqida badiiy ifoda vositalari asosida ilmiy, haqqoniy, tarixiy ma'lumotlarni egallashga muvaffaq bo’ladi. To’rtinchidan, sharq xalqlari, o’zbek xalqi ruhiy holati, axloq-odob mezonlaridan qahramonlik, jasurlik, mehnatsevarliq insonparvarlik, mehmonavozlik, imone'tiqod, sevgida sadoqat kabi qadriyatlar haqida atroflicha ma'lumot olishga muyassar bo’ladi. Masalan,qahramonlik eposlarida turkiy xalqlarga xos qahramonlik, vatanparvarlik, jasurlik (― “Shiroq” , ― “To’maris”), xalqparvarlik, sevgida sadoqat (― “Alpomish”, ―”Tohir va Zuhra”, ―”Yusuf va Zulayho”, ― “Farxod va Shirin”), jangnoma xarakteridagi dostonlarda o’tmish qahramonlar, tarixiy va hayotiy haqiqatning kuylanishi (―”Shohnoma”, ―”Jangnomai Jamshid”...), pandnoma harakteridagi dostonlarda kishining kundalik hayotida amal qilishi lozim bo’lgan xulq-avor mezonlari diniy va dunyoviy ahloq qonun-qoidalari (― “Qutadg’u bilig”,― “Saddi Iskandariy”...), qissalarda (― “Badoe'-ul vaqoe”, ― “Qissai Yusuf va Zulayho”, ― “Qissasul anbiyo”, ― “Qissai Rabg’uziy” va h.k.) sharq xalqlarining turmush tarzi, tarixiga xos voqealar tasviri ko’proq o’z ifodasini topadi. Shuning uchun ham bu janrlarda yaratilgan adabiyot namunalari o’quvchiga ma'naviy madaniyatimizning tarixiy boy qirrallari haqida sharq xalqlari, shu jumladan o’zbek xalqining o’tmishi, qadriyatlari, axloq-odob mezonlari haqida atroflicha ma'lumot berish imkoniyatiga ega. Yuqori sinf o’quvchilarining badiiy adabiyot vositasida ma'naviy madaniyatini shakllantirishning pedagogika talablaridan biri, uning tarbiyaviy ta'sir kuchidan foydalanishda unga davr nuqtai nazaridan yondashishdir. Klassik adabiyot namunalari mazmunida chuqur falsafiylik, farosatlilik o’quvchini o’zoq o’tmishga sayohat qildiradi. Mualliflar o’z davrlarining turmush tarzlarini, hayotiy muammolarini, falsafiy ildizlarini badiiy ifodalashga, shu usuldan foydalangan holda xalqning moddiy va ma'naviy hayotini bir oz bo’lsa-da, tashvishli masalalardan, bezovta kechinmalardan yiroqlashtirishga muvaffaq bo’lganlar.
Klassik adabiyot namunalarining katta qismi poetik tarzda bunyod etilgan bo’lib, ular asosan g’azal, ruboiy, fard, tuyuq, to’rtlik, qissa, hikoyat, doston, qasida, muxammaslardan iborat, shuning uchun o’quvchidan nozik did, qunt, teran fikr asosida ularni o’rganish talab etiladi. Ahli zamon o’rtasidagi insonpavrvarlik, shirinsuxanlik, qadr-qimmat, do’stlik va birodarlik, Vatan ishqi, xalq farovonligi va komil inson masalasi klassik adiblar ijodidagi bosh mavzu hisoblanadi.
Tarix darslariga badiiy adabiyotni kiritishda ta’lim maqsadlarini to‘ldiradigan, o‘quvchilarning tarixiy davr yoki o‘rganilayotgan mavzu haqidagi tushunchalarini kuchaytiradigan asarlarni tanlash muhim ahamiyatga ega. Tarix darslarida samarali bo'lishi mumkin bo'lgan bir nechta badiiy adabiyot turlari:

1. 
   Tarixiy romanlar: Muayyan tarixiy davrlarga oid yaxshi o‘rganilgan romanlar davr madaniyati, voqealari va ijtimoiy dinamikasi haqida qimmatli tushunchalar berishi mumkin. Ularda ko'pincha haqiqiy tarixiy voqealar bilan bog'langan fantastik qahramonlar va hikoyalar mavjud. Masalan, Xarper Lining "Masxara qushini o'ldirish" (1930-yillarda tasvirlangan) va Lev Tolstoyning "Urush va tinchlik" (Napoleon davridagi) filmlari.
   
2. 
   Muqobil tarix: "Nima bo'lsa" stsenariylarini o'rganadigan spekulyativ fantastika tanqidiy fikrlashni rag'batlantirishi va talabalarni turli tarixiy natijalarning oqibatlarini ko'rib chiqishga undashi mumkin. Filipp K. Dikning "Yuqori qal'adagi odam" (O'q kuchlari Ikkinchi Jahon urushida g'alaba qozongan dunyoni tasavvur qilish) kabi asarlar tarixiy sabablar va muhim lahzalarning ta'siri haqida munozaralarga sabab bo'ladi.
   
3. 
   Tarixiy spektakllar: tarixiy davrlarda o'rnatilgan o'yinlarni o'z ichiga olish jozibali hikoyalar va xarakterlarning o'zaro ta'siri orqali tarixni jonlantirishi mumkin. Uilyam Shekspirning "Yuliy Tsezar" yoki "Genri V" kabi tarixiy pyesalari talabalarga o'sha davrning tili, mavzulari va siyosiy kontekstlari bilan shug'ullanish imkonini beradi.
   
4. 
   Epistolyar fantastika: Xatlar yoki kundalik yozuvlar shaklida yozilgan romanlar yoki hikoyalar tarixiy voqealar haqida samimiy istiqbollarni taklif qiladi. Masalan, Elis Uokerning "Binafsharang rangi" (20-asr boshlarida afro-amerikalik ayollarning hayoti tasvirlangan) va "Anna Frankning kundaligi" (Holokost haqida bevosita ma'lumot beradi).
   
5. 
   Grafik romanlar va komikslar: Tarixiy kontekstda o'rnatilgan vizual rivoyatlar vizual stimullarga yaxshi javob beradigan talabalarni jalb qilishi mumkin. Art Spiegelmanning "Maus" (hayvon allegoriyalari orqali Xolokostni tasvirlaydi) yoki Marjane Satrapi (Eron inqilobi yilnomasi)ning "Persepolis" kabi asarlari tarixiy tajribalarni etkazish uchun san'at va hikoyani birlashtiradi.³
   
6. 
   Yosh kitobxonlar uchun tarixiy fantastika: Yosh tomoshabinlar uchun mo'ljallangan tarixiy fantastika kitoblari tarixni yanada qulayroq va o'zaro bog'lash mumkin bo'lishi mumkin. Masalan, Loren Tarshisning "Men omon qoldim" seriyasi (bolalik nuqtai nazaridan muhim tarixiy voqealarni yoritadi) yoki Lois Lourining "Yulduzlarni raqamlang" (yosh qiz nuqtai nazaridan Xolokost haqidagi hikoya).
   

Tarix darslari uchun badiiy adabiyotni tanlashda pedagoglar asarlarning to‘g‘ri, chuqur o‘rganilgan va yoshga mos bo‘lishini ta’minlashi kerak. Shuningdek, kontekstni ta'minlash, tarixiy aniqlikni muhokama qilish va o'rganilayotgan tarixiy davr bilan bog'liq holda matnlarni tanqidiy fikrlash va tahlil qilishni rag'batlantirish muhimdir.
Tarix o’qitishda o’lkashunoslik materiallaridan foydalanish.
O’rta Osiyo eng qadimgi madaniyat markazlaridan hisoblanadi. O’zbeklar shu o’lkaning qadimgi xalqlaridan biri bo’li, ko’hna va boy tarixga egadir. Ularning O’rta Osiyodagina emas, balki jahondagi davlatlar ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida tutgan o’rni ham salmoqlidir. O’zbekistonning mustaqil davlat deb e'lon qilinishi respublikamizning bugungi kunigina emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy omildir. O’zbekiston Respublikasining istiqlol yo’li avlod – ajdodlarimizning tarixiy an'analari va ma'naviy boyliklariga suyangan holda tanlab olindi. Zotan, mustaqillik yo’li O’zbekiston xalqlarining tarixiy an'analari va ma'naviy boyliklarini qayta tiklovchi, Yangi mazmun bilan boyituvchi yo’ldir. Bu esa tarix o’qitishni milliy asosga qurishni, xalqimizning mehnatsevarlik, hamkorlik, do’stlik, insonparvarlik, ozodlik va mustaqillik, ma'rifatparvarlik kabi an'analari, imon, insof, mehr – oqibat, or-nomus, kattaga hurmat, kichikka izzat, Vatanga hamda xalqqa sadoqat kabi olijanob fazilatlarini chuqur o’rganishni asosiy vazifa qilib qo’yadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgach, respublikamiz maktablarida O’zbekiston tarixining mukammal o’rganilishi va o’qitilishi o’quvchilarning mamlakatimiz xalqi tarixi rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini bilib olishlari uchun ham qulay sharoit yaratadi, ularni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga yordam beradi.
Tarix fani dasturida o’lkani o’rganish, tarixiy o’lkashunoslik ishlari natijasida to’plangan materiallardan dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda foydalanishga ham o’rin berilgan. Ilg’or o’qituvchilar tajribasi va bu tajribalardan kelib chiqadigan xulosalar O’zbekiston tarixini o’rganishda o’lka tarixi va mahalliy materiallaridan foydalanish o’quvchilar bilimini kengaytirishi va chuqurlashtirishni tasdiqlaydi.
Tarix o’qitishda tarixiy o’lkashunoslik materiallaridan foydalanish muhim talablardan birini, ya'ni o’qitishni xayot bilan, mustaqillikning rivojlanishi bilan bog’lab olib borish haqidagi tamoyilni anglab oshirishga yordam beradi.
Tarix o’qitishning innovatsion texnologiyalarini turkumlashtirish
Maktab ishlari nazariyasi va amaliyotida bugungi kunda o`quv-tarbiyaviy jarayonning ko`plab turlari mavjud. Har bir muallif va ijrochi pedagogik jarayonga biror-bir o`zining, individual yangiligini olib kiradi, shu sababli har bir aniq texnologiya mualliflik hisoblanadi deb gapiradilar. Ana shu fikr bilan rozi bo`lish mumkin. Ammo ko`plab texnologiyalar o`zining maqsadi, mazmuni, qo`llaniladigan metodi va vositalari bilan ancha o`xashashlikka ega va ana shu umumiy belgilar bilan guruxlar turlariga ajratish mumkin.
Mohiyati va instrumental ahamiyatli sifatlari bo`yicha (misol uchun maqsadli mo`ljallanishi, o`qituvchi va o`quvchining o`zaro munosabatlari xususiyati bo`yicha, o`qitishni tashkil etilishi bo`yicha) quyidagi o’qitishning innovatsion texnologiyalari sinflari ajratiladi:
Qo`llanish darajasi bo`yicha: umumpedagogik, xususiy metodik (fanlar) va lokal (modulli) texnologiyalar ajratiladi.
Falsafiy asosi bo`yicha: materialistik va idealistik, dialektik va meta­fizik, ilmiy (stsientik) va diniy, insonparvarlik va noinson­par­var­lik, antroposofiya va teosofik, pragmatik va ekzistentsialistik, erkin tarbiyalash va majburlash va boshqa turlari.
Psixik rivojlanishi yetakchi omili bo`yicha: biogen, sotsiogenli, psixo­genli va idealistik texnologiyalar. Bugungi kunda shaxs biogen sotsio­gen­li va psixogen omillar ta'siri to`plami natijasi deb umumiy qabul qilingan, lekin aniq bir texnologiya ulardan birortasini hisobga olishi, amal qilishi, uni asosiy hisoblashi mumkin.
Umuman olganda faqatgina biror-bir yagona omil, metod, prinsipdan foydalanadigan monotexnologiyalar mavjud emas - pedagogik texnologiya har doim kompleks bo`ladi. Ammo o`qitish jarayonining u yoki bu tomoniga e'tiborni kuchaytirish bilan texnologiya o`ziga xos bo`lib qoladi va shunga munosib o`z nomiga ega bo`ladi.
Tajribani o`zlashtirish ilmiy konsepsiyasi bo`yicha quyidagilar ajratiladi: assotsiativ-reflektorli, rivojlantiruvchi, tashkilotchi bixevioristik, geshtalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik.
Tarix fanida o’quvchiga yondoshish bo`yicha bir necha texnologiyalar ko`rsatiladi:
Avtoritar texnologiyalar-bunda pedagog o`quv-tarbiyaviy jarayonning yakka sub'ekti hisoblanadi, o`quvchi esa faqatgina “ob'ekt”, biror-bir qism­dek bo`ladi. Ular maktab hayotini qat'iy tashkil etilishi, o`quv­chi­lar­ning tashabbusi va mustaqilligiga yo`l qo`ymaslik, talab va majburlash qo`llanilishi bilan ajralib turadi.
Didaktotsentrik texnologiyalar- ham o’quvchi shaxsiga e'tiborsizlik yuqori darajasi bilan ajralib turadi, ularda ham o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida sub'ekt-ob'ektli munosabatlarlar hukm suradi, o`qitish ta'limdan ustun qo`yiladi va shaxsni shakllantirish eng asosiy omillari didaktik vositalar hisoblanadi.
Shaxsga yo`naltirilgan texnologiyalar- butun maktab ta'lim tizimi marka­ziga o’quvchi shaxsini, uning rivojlanishi uchun qulay, kelish­mov­chi­lik­larsiz va xavfssiz sharoitlarni ta'minlash, uning tabiiy imko­niyat­la­rini amalga oshirishni qo`yadi. Bu texnologiyada bola shaxsi faqat­­gina ob'ekt emas, balki muhim sub'ekt hamdir: u biror-bir noaniq maqsadga erishish vositasi emas, balki ta'lim tizimi maqsadi hisoblanadi (avtoritar va didaktotsentrik texnologiyalarida bo`lganidek). Bunday texnologiyalarni yana antrotsentrik deb ham ataydilar.
Shunday qilib, shaxsga-yo`naltirilgan texnologiyalar antrotsentrikligi, insonparvarligi va psixoterapevtik yo`nalganligi bilan ifodalanadi va bolaning har tomonlama, erkin va ijodiy rivojllanishi maqsad qilib oladi.
Shaxsga-yo`naltirilgan texnologiyalar doirasida insonparvarlik shaxsiy texnologiyalar, hamkorlik texnologiyalari va erkin tarbiyalash texnologiyalari mustaqil yo`nalganligi bilan ajralib turadi.
Insonparvarlik-shaxsiy texnologiyalar birinchi navbatda o`zining insonparvarlik mohiyati, shaxsni qo`llashga psixoterapevtik yo`nalganligi, unga yordam ko`rsatishi bilan ajralib turadi. Ular bolaga har tomonlama hurmat va muhabbatni, majburlashni rad etib uning ijodiy qudratiga ishonchni targ`ib qiladi.