Tarix fakulteti "tarix" kafedrasi

3. XIX asrda Fransiyada ijtimoyi, iqtisodi va siyosi hayot
XVI-XVII asrlarda Fransiyada mavjud bo'lgan siyosiy hokimiyatning mazmuni quyidagi iborada o'z ifodasini topgan edi: «Xudoning irodasi shuki, har qanday qaram bo'lib tug'ilgan, o'ylab o'tirmasdan bo'ysunmog'i lozim». Fransiyada mutloq monarxiya qaror topishi bilan General shtatlar o'zini avvalgi ahamiyatini yo'qotdi. Qirollarning o'ziga qolsa, vakillik organlarini butunlay yo'q M.M.Kutuzovi bosh qoʻmondon etib tayinlagan. 1842-yil 26 avgustda mashhur Borodino jangi yuz bergan. Borodino jangi Napoleon I armiyasi halokatining boshlanishi boʻldi. M.I. Kutuzov armiyani saklab qolish niyatida Moskvaga chekingan va Fili qishlogʻida harbiy kengashda (13-sentabr) Moskvani tashlab ketish haqida qaror qabul qilgan. Napoleon I Moskvaga kirgan kunidan boshlab (2-sentabr) shaharda yongʻinlar boshlangan. Oziq-ovqat, yemxashak yondirilgan yoki olib ketilgan. Napoleon I, 3 marotaba rus imperatoriga sulh tuzish haqida murojaat qilib, universiteta oʻz vakillarini yuborgan. Ammo Aleksandr I sulh tuzmagan. Tarutino kishloga yakinidagi jangda ruslar golib kelganlar (17-sentabr). Moskvadagi yongʻin natijasida fransuz armiyasini boqishning iloji boʻlmagan. Bosqinchilarga qarshi rus xalqining ozodlik kurashi avjga chiqqan. Napoleon I armiyasi tang ahvolda qolgan. Rossiyadan qochayotgan fransuz armiyasini rus qoʻshinlari taʼqib qilgan. Noyab.da Rossiya oʻlkalarida qahraton sovuq boshlangan. Noyab. oʻrtasida Napoleon I Berezina daryosidan oʻtganda uning "buyuk armiya"sidan asar ham qolmagan. Napoleon I qoʻmondonlikni Myuratga topshirib, oʻzi Parijga ravona boʻlgan. Bu urushda Napoleon I, 550 minglik qoʻshindan mahrum boʻlgan. Rus imperiyasidagi talafot 200 ming kishini tashkil etgan. Bu urush Yevropada ozodlik kurashining avj olishiga turtki boʻlgan. qilardilar. Biroq buning iloji yo'qligi uchun ularning mamlakat siyosiy hayotiga ta'sirini kamaytirishga urinar edilar. Bunga erishganlar ham Angliya parlamentidan farqli o'laroq, Fransiyada General shtatlar doimiy faoliyat ko'rsatuvchi davlat organiga aylana olmadi. Keyinchalik u juda kamdan-kam holatlarda, faqat kuchli zarurat tug'ilgandagina chaqiriladigan bo'ldi. XIX asrning boshlarida Germaniya 300 ta feodal davlatlarga bo'lingan edi va bu davlatlar rasman «muqaddas Rim imperiyasi» ga birlashgan edilar. Bu o'rta asr imperiyasi haqiqiy ahamiyatini allaqachon yo'qotgan edi, chunki har bir davlat o'ziga mustaqil edi. Napoleon 200 ga yaqin mayda nemis davlatlarini yo'q qilib, ularning yerlarini kattaroq davlatlarga qo'shdilar. Imperiya tugatildi. Yirikroq davlatlardan Napoleon Fransiyaga itoat qiluvchi Reyn ittifoqini tuzdi. Butun Germaniya ustidan Fransiyaning hukmronligi o'rnatildi. Tilzit sulhidan keyin Napoleon qudratining cho'qqisiga yetdi.Napoleonning harbiy muvaffaqiyatlarining sababi faqat uning atoqli sarkardaligida emas edi. Shu narsa yana katta ahamiyatga ega ediki, Fransiya ilg'or burjua davlati bo'lib, qolgan feodal monarxiyalarning armiyalari bilan urush olib borgan edi. Fransiya armiyasi ozod dehqonlardan iborat edi. Revolyutsiya yillaridayoq bu armiyada xalq orasidan chiqqan ko'p talantli kishilar komandirlik lavozimlariga ko'tarilgan edi, ular generallar va marshallar bo'lib qolgan edilar. Shunday qilib, Napoleon g'alabalarining sababi avvalo shu ediki, Fransiyada revolyutsiya bo'lib, feodal tuzumni tugatgan edi.
Fransiya iqtisodiyoti oʻzining iqtisodiy rivojlanishi boʻyicha dunyodagi etakchi sanoatlashgan davlatlarning "katta yettiligi" qatoriga kiradi. Fransiya dunyodagi beshinchi yirik iqtisodiyotdir. U jahon yalpi ichki mahsulotining 5 foizini va jahon savdosining 6 foizini tashkil qiladi. Fransiya unitar davlat boʻlib, uning byudjet tizimi faqat ikki qismdan iborat: davlat byudjeti va mahalliy byudjetlar. Mamlakatda byudjet tizimining birligi yoʻq. Barcha byudjetlar rasmiy ravishda taqsimlanadi. Har bir maʼmuriy birlik budjeti uning ijro etuvchi organi tomonidan tasdiqlanadi. Fransiya moliya tizimiga davlat (markaziy) va mahalliy byudjetlardan tashqari byudjetdan tashqari fondlar va davlat korxonalari moliyalari ham kiradi.
XIX asr songgi choragida Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti sekinlashdi. Chunonchi, dunyoda sanoat ishlab chiqarish hajmi boyicha ikkinchi orindan tortinchi oringa tushib qoldi. Xosh, Fransiya iqtisodiy taraqqiyoti sekinlashuvining asosiy sabablari nimalardan iborat edi?
Avvalo, Fransiyaning hamon mayda tovar ishlab chiqaruvchilar davlati bolib qolayotganligi import hajmining eksportdan ortiq bolishiga olib kelgan. Ikkinchidan, ichki bozorning cheklanganligi va tabiiy boyliklarning kamligi uchun shunday boldi. Uchinchidan, Prussiya bilan bolgan urush Fransiyaga juda katta moddiy talofat yetkazdi. Urushda Fransiya 13 mlrd. frank zarar kordi. Ayni paytda, Germaniyaga 5 mlrd. frank tovon tolashga majbur boldi. Shuningdek, sanoati taraqqiy etgan Elzas va Lotaringiya viloyatlari (ularda 2 mln. aholi yashardi)dan mahrum boldi. Tortinchidan, ichki siyosiy vaziyatning beqarorligi mamlakat iqtisodiy ahvoliga katta salbiy ta'sir korsatdi. Beshinchidan, dehqonlar xarid quwatining pastligi sanoat ishlab chiqarishi osishiga salbiy ta'sir korsatayotgan edi. Buning oqibatida Fransiyada ekinlar hosildorligi pastligicha qoldi. Mamlakat aholisining 70% i hamon qishloqda yashamoqda edi.
1873- yilda Germaniyaga tovon tolab bolindi. Va, nihoyat shu yilning 16- sentabrida Germaniya oz qoshinlarini Fransiyadan olib chiqib ketdi. Respublikachilar mamlakat parlamentida (Milliy Majlis) ozchilikni tashkil etganlar. Biroq, Fransiya aholisining katta qismi monarxiyaga qarshi bolganligi ularga madad bolardi. Buni Tyer ham yaxshi tushunardi. Shuning uchun u monarxiyani tiklashga jur'at eta olmas edi.
Shu tufayli monarxiyachi deputatlar uni «mamlakatda ma'naviy tartibni ta'min qila olmaganlik»da aybladilar. Natijada, Tyer iste'fo berishga majbur bolgan (1873yil 24- mayda). Milliy Majlis prezidentlik lavozimiga yana bir monarxiyachi, marshal MakMagonni sayladi Biroq, uning ham monarxiyani tiklashga urinishi natijasiz tugadi. Keskin ichki siyosiy kurashda oxir-oqibatda respublikachilar galaba qozondilar.⁵ Parlament — (ingl.-fr.) saylov asosida tuziladigan qonun chiqaruvchi oliy davlat organi. Respublika — (lot. jamiyat ishi) saylov asosida bir necha kishi yoki ma'lum oigan tomonidan boshqariladi. Monarxiya — (grek.) yakkahukmronlik.Uchinchi Respubli-ka konstitutsivasi 1875- yil 30- yanvarda Uchinchi Respublika Konstitutsiyasi qabul qilindi. Unga kora prezidentlik lavozimi tiklandi va ikki palatali (Deputatlar palatasi va Senat) parlament (Milliy Majlis) tashkil etildi. Uning vakolat muddati 4 yil etib belgilandi. Parlament har ikki palatasining qoshma yigilishi 7 yil muddatga mamlakat Prezidentini saylar edi. Ijroiya hokimiyat Prezidentga va hukumatga tegishli edi. Prezident vazirlarni tayinlash, Respublika nomidan tashqi siyosat yuritish, shuningdek, urush e'lon qilish va sulh tuzish, umumiy afv e'lon qilish kabi vakolatlarga ega edi.
Hukumat a'zolarini Prezident tayinlasa-da, ular parlament oldida javobgar edilar.«Marselyeza» qoshigi mamlakat madhiyasi deb belgilandi. Bastiliya ishgol etilgan kun — 14- iyul Milliy bayram kuni deb e'lon qilindi. O’sha davr uchun katta ahamiyatga ega bolgan qator huquq va erkinliklar e'lon qilindi. Xususan, matbuot va yigilish otkazish, siyosiy tashviqot bilan shug`ullanish kabi erkinlik va huquqlar shular jumlasidandir. Lekin, xotin-qizlar saylov huquqini ololmadilar.
XVIII asr oxirida oʻtgan Buyuk fransuz inqilobi natijasida, ayniqsa, uning choʻqqisi boʻlgan yakobinchilar diktaturasi davrida absolyutizm munosabatlari yemirildi. Yangi saylangan Milliy konvent 1792-yil 22-sentabrda Fransiyada respublika tuzumini oʻrnatdi. Konvent 1793-yil 24-iyunda demokratik konstitutsiyani qabul qildi. Aksilinqilobiy termidor Konvent (1794—1795) va Direktoriya rejimi (1795—1799) dan soʻng Napoleon I Bonapartning Birinchi imperiya shaklidagi harbiy diktaturasi (dastlab konsullik, 1804-yildan imperiya) urnatiddi. Napoleon davrida Fransiya kupgina bosqinchilik urushlarini olib bordi, Fransiya hududi birmuncha kengayib, Yevropada Fransiyaga tamomila qaram bulgan davlatlar paydo boʻldi.
Ammo shunga qaramay, Fransiyaning Yevropada oʻz hukmronligini oʻrnatishga boʻlgan intilishi magʻlubiyatga uchradi. 1814—1815 va 1815—1830-yillarda Burbonlar monarxiyasi qayta tiklandi. 1815-yil martda Napoleon yana hokimiyatni egalladi, yuz kundan keyin Vaterloo yonidagi jangda (1815-yil 18-iyun) u magʻlubiyatga uchragach, Parij sulhiga muvofiq, Fransiya 1790 y.gi chegarasiga qaytarildi. 1830-yil Iyul inqilobi natijasida Burbonlar sulolasi agʻdarib tashlandi. Fransiyada monarxiya vujudga keldi, orleanlik gersog Lui Filipp qirol deb eʼlon qilindi.⁶
1848-yil fevral inqilobi natijasida Fransiyada Iyul monarxiyasi tugatilib, Ikkinchi Respublika qaror topdi (184852). 1851-yil 2-dekabrda boʻlib oʻtgan davlat toʻntarishidan soʻng Lui Napoleon Bonapartning harbiy diktatura tuzumi oʻrnatildi. 1852-yil 2-dekabrda u Napoleon III nomi bilan imperator deb eʼlon kilindi. Ikkinchi imperiya deb nomlangan tuzum karor topdi (1852— 70). Demokratik erkinliklar bekor qilindi. Ikkinchi imperiya toʻxtovsiz bosqinchilik urushlari olib bordi. 1870—1771yillardagi Fransiya — Prussiya urushida Fransiya yengilib turgan sharoitda (1870) Sentabr inqilobi yuz berdi. Ikkinchi imperiya barham topdi. Fransiya respublika deb eʼlon qilindi. Ammo hokimiyatni respublikachilar egallab oldi. Xalqning inqilobiy faolligidan qoʻrqqan Muvaqqat xukumat amalda taslimchilik siyosatini olib bordi. Hukumatning ishchilarni qurolsizlantirish siyosatiga karshi Parij ishchilari 1871-yil 18-martda qoʻzgʻolon koʻtarib, Parij: kommunasini eʼlon qildilar. 1871-yil Frankfurt sulh shartnomasiga koʻra, Fransiya Elzas va Lotaringiyaning talaygina qismidan mahrum boʻlib, Olmoniyaga katta tovon toʻladi. Monarxiyachilarning monarxiyani qayta tiklashga urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1875-yil Milliy majlis tomonidan Uchinchi Respublika (1870— 1940) konstitutsiyasi kabul qilindi. 19-asr oxiriga kelib, Fransiya mustamlakachilik imperiyasi koʻlami va iqtisodiy ahamiyati jihatidan Buyuk Britaniyadan soʻng 2oʻringa chiqdi. 20-asr boshlarida Fransiya sanoati tez surʼatda rivojlandi, lekin u Birinchi jahon urushigacha agrarindustrial mamlakat boʻlib qolaverdi. Fransiya bilan Olmoniya oʻrtasidagi ziddiyatlar kuchayishi sababli 1891—1893-yillarda Fransiya — Rossiya ittifoqi tashkil topdi. Bu ittifoq 1904 yilgi Fransiya— Buyuk Britaniya bitimi bilan Antantanp tashkil etishda muhim rol oʻynadi. Fransiya Birinchi jahon urushi (1914—1918)da qatnashdi. Olmoniyaning urushdagi harbiy magʻlubiyatidan foydalanib, Fransiya Yevropada oʻzining hukmronligini oʻrnatishga harakat qildi. 30-yillardagi jahon iqtisodiy boʻhroni Fransiyada boshqa mamlakatlarga nisbatan kechroq boshlandi va uzoqroq davom etdi. Mamlakatda fashistik guruhlar faollasha boshladi. Fashizm xavfiga qarshi Fransiyadagi demokratik kuchlar Xalq frontiga uyushib, harakat qildilar (1935). 1936-yil iyunda Xalq fronti madadiga tayangan hukumat tuzildi. 1938-yil boshlarida reaksiya kuchlari Xalq frontiga rahna solib, yangi xukumat tuzishga muvaffaq boʻldilar. 1939-yil 3-sentabrda Fransiya chetga elektron va maxsus mashina, uskunalar, samolyot, temir va poʻlat, ofis mashinalari, don mahsulotlarini qayta ishlash vositalari, alkogolli ichimliklar, gazlama, pishloq, goʻsht, sut, kiyimkechak, poyabzal, upaelik va hokazolarni chiqaradi. Chetdan yonilgʻi, sanoat xom ashyolari, transport jihozlari, mashinalar, isteʼmol mollari keltiriladi. Tashqi savdoda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari: Belgiya, Germaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Ispaniya, shuningdek, AQSH va Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Fransiyada xalqaro turizm rivojlangan:-yiliga 50 mln. kishi kelibketadi. Pul birligi — frank. Fransiya sanoat ishlab chiqarish boʻyicha AQSH, Yaponiya va Germaniyadan soʻng dunyoda 4-oʻrinni egallaydi. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari: aerokosmik sanoati, mashinasozlik (aviasozlik, kemasozlik), elektron texnika, radioelektronika, qora va rangli metallurgiya, kimyo va farmatsevtika mahsulotlari, toʻqimachilik, tikuvchilik, neftni qayta ishlash, neft kimyosi kabilar. Fransiyada temir rudasi (asosan, Lotaringiyada), uran rudasi (LaKruziy, L’Ekarpyer va boshqa konlar), boksit (Var va Ero departamentlarida) va alyuminiy rudalari qazib olinadi. Lotaringiya kumir qazib chiqarishning anʼanaviy markazi hisoblanadi. Keyingi davrda mamlakat markazi va janubida kumir qazib olish birmuncha kamaydi. Nikel, kaliy tuzlari, gips, volfram va oltingugurt, bariy, kaolin, asbest, plavik shpat, oz miqdorda qoʻrgʻoshin, pyx va kumush qazib chiqariladi. Fransiyaning janubi-gʻarbiy xududi, Landesda neft va gaz zaxiralari mavjud.⁷ Metallurgiya kombinatlarida poʻlat (LeKryozo, SentEtyen), alyuminiy (Gardann, Salendr, Noger), mis (LePale), qoʻrgʻoshin va rux (NuayelGodo, Lion, Vivye), nikel (Gavr), kobalt, volfram va boshqa eritiladi. Kurilish materiallari, jumladan, qum, shagʻal, tosh butun Fransiya hududida qazib olinadi. „Reno“ va „Pejo“ kompaniyalari avtomobil ishlab chikaruvchi eng yirik kompaniyalardir. Avtomobil sanoati markazlari Parij, Monbelyar, Lionda joylashgan. Aviatsiyakosmos tarmoqlari (harbiy va fuqaro samolyotlari, vertolyot, dvigatellar, raketa va kosmik texnika)ning asosiy markazlari — Parij, Tuluza, Bordo. Kemasozlik rivojlangan (Nant, Dyunkerk, Marsel). Lokomotiv va vagonlar, stanok, traktor, qishloq xoʻjaligi mashinalari va boshqa ishlab chiqariladi. Fransiya kompaniyalari mudofaa, transport mashinasozligi va boshqa tarmoqlarda oʻzining eng yangi texnologiyalari bilan mashhur. Yiliga oʻrtacha 475,6 mlrd. kV soat elektr energiya (shundan 3/4 qismi atom elektr styalarida) hosil qilinadi. Atom sanoatining asosiy markazlari — Le Bushe, Pyerlat, Markul. Neft va neft kimyosi sanoati plastmassa, sintetik kauchuk va smola, kimyoviy tola, harbiy kimyo mahsulotlari, mineral oʻgʻit, doridarmon, upaelik va boshqa mahsulotlar ishlab chikaradi (Parij, Lion, Gavr va Marsel). Yengil sanoatning asosiy tarmogʻi — toʻqimachilik boʻlib, Parij, Lill, Armantyer, RubeTurkuen, Myuluz, Epinal, Truada yirik ip gazlama, jun, zigir, jut, trikotaj korxonalari mavjud. Toʻqimachilik va galantereya, poyabzal, oziq-ovqat sanoati rivojlangan. Konyak, vino, likyor, shampan vinolari dunyoda nom chikargan.
Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlar mamlakat hududining 35,6 % ni tashkil qiladi, shundan 40% yaylov va pichanzor. Chorvachilik qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi (mahsulot qiymatining 55%). Qoramol, qoʻy, choʻchqa, parranda boqiladi. Asosiy qishloq xoʻjaligi ekini boʻlgan bugʻdoy Shimoliy Fransiya pasttekisligida ekiladi. Arpa va makkajoʻxori katta ahamiyatga ega. Markaziy Fransiya massivining unumsiz yerlarida javdar, Rona deltasida dasturining natijalari chindan ham dahshatli. Gvineya-Bisau, Ekvatorial Gvineya, Burkina-Faso, Benin, Niger, Mali, Senegal, Togo, Gabon, Chad, Kongo, Kamerun va Markaziy Afrika Respublikasi kabi mamlakatlar tomonidan qo‘llanilayotgan CFA dasturi bu mamlakatlarni qashshoq va umidsiz holda qoldirgan Fransiya hukumati Afrika davlatlarining suverenitetini ochiqchasiga cheklaydi, ularning ichki ishlariga bevosita ta’sir o‘tkazadi. Va buni xalqaro shartnomalarda mustahkamlangan mexanizmlar orqali qonuniy ravishda amalga oshiradi. Xudoga shukurki, bizning hamyonimizdagi pullarning aksariyati biz asrlar davomida ekspluatasiya qilib kelgan Afrikadan keladi", degan edi Fransiyaning sobiq prezidenti Jak Shirak. Hali taslim bo'lma-sada, Napoleon III vahimaga tushib, Sedan qal'asidagi markaziy minora ustida oq bayroq ko'tarishni buyurdi. Fransiya armiyasi 3 ming kishini talafot berib, imperator boshliq 82 ming askar, ofitser va generallari bilan nemislarga taslim bo'ldi. Bu sharmandali holat amalda Ikkinchi imperiya hokimiyatining tugatilishi edi. 1870- yil 4- sentabr -davlat to'ntarishi Sedan halokati to'g'risidagi xabar Parijning hukumat va parlament doiralari ga 2- sentabr kechqurun yetib bordi. Lekin yuz bergan mudhish haqiqatnieshitgan Parij xalqi 3- sentabrda g'alayon ko'tardi. Ko'chalarda namoyishlar boshlanib ketdi, xalq harakatining tashabbuskorlari blankichilat bo'ldilar. 4- sentabr ertalabdan boshlab poytaxt mehnatkashlari ko'chalarga chiqib, Respublika tuzishni talab qildilar. Namoyishchilar qonun chiqaruvchi korpusning majlislar zali-ga bostirib kirdilar. General Troshyu boshchiligida yangi hukumat tuzilib, L. Gambetta Ichki ishlar vaziri, J. Favr Tashqi ishlar vaziri lavozimini egalladi. Fransiyada imperiyani ag'darib tashlagan va respublika tuzumi-ni o'rnatgan 1870- yil 4- sentabr davlat to'ntarishini Parij mehnatkashlari 1870- yil 4- sentabr davlat to'ntarishini Parij mehnatkashlari amalga oshirgan edilar. Bu to'ntarish mohiyatan yana yuqori sinflarga xizmat qildi. Davlat to'ntarishi Fransiya - Prussiya urushining xarakterini ham o'zgartirib yubordi. Ikkinchi imperiya ag'darilib, Fransiya respublika deb e'lon qilingan paytdan e'tiboran Fransiya Germaniyaning birlashuviga qarshilik qilmay yoki unga tahdid solmay qo'ydi. Urush endi Germaniya uchun bosqinchilik urushiga, Fransiya ⁸respublikasi uchun esa adolatli, mudofaa urashiga aylandi. Parijning taslim bo'Hshi. Frankfurt sulhi Sedan halokatidan keyin dastlabki kundayoq Prussiyaning yunkerlar va german yuqori tabaqalari qo'llab-quv-vatlagan hukmron doiralari urushni davom ettirishga va Fransiyadan juda bo'lmasa Elzas bilan Lotaringiyani tortib olishga intilayotganligi ma'lum bo'ldi. Urush Germaniya uchun mudofaa urushidan istilochilik urushiga aylanib ketdi. 19- sentabrda 320 ming kishilik armiya Parijni qurshab olib, uni qamal qildi. Muvaqqat hukumat qarshilik ko'rsatolmadi. Lui Ogyust Blank! (1805-1881) - ozodlik harakati ilhomchisi. 173 ming askar va ofitserga, beMsob qurol-yarog' va o'qdoriga ega bo'lgan armiya jang qilmay, hatto qurshovdan chiqishga urinib ham ko'rmay, dushmanga taslim bo'ldi. Parijdagi hukumat ham xuddi ana shimday Vatanga xiyonat yo'lidan bordi. Jyul Favr yarash va sulh shartlari to'g'risida kelishib olish maqsadida 18- 20- sentabrda Bismark bilan uchrashdi. Bu xabar xalqqa yetib bordi. Garchi o'shanda biron bitimga kelinmagan bo'lsa ham, Muvaqqat hukumat bir necha bor bayon qilganidek, milliy mudofaa to'g'risida g'am yemay, balki taslimchilik, millatga xiyonat siyosatini yurgizayotgani fransuz xalqiga ravshan bo'lib qoldi. Buning ustiga 29- oktabrda Marshal Bazen boshchiligida bir oyga yaqin qarshilik ko'rsatgan Mes qal'asi taslim bo'ldi. 6 ming ofitser va buturi armiya nemislarga asir tushdi. 31- oktabrda Parij xalqi O. Blanki, Deleklyuz va boshqa sotsialistlar tashabbusi bilan shahar Ratushasiga bostirib kirdi va hukumatni ag'darilgan deb e'lon qildi. Biroq, hukumat qo'zg'olonni bostirishga muvaffaq bo'ldi. Xalqning kuchayib ketgan vatanparvarlik mhi fransuz yuqori tabaqalarini tashvishga solib qo'ydi. Ular ishchilar pmssiyaliklarni tor-mor qilgandan so'ng qurolni hukumatga qarshi qaratadilar, deb qo'rqar edilar. Hukumat o'z xalqiga qarshi kurashish maqsadida prusslar bilan "til biriktirishga" qaror qildi. Xalq ommasi hukumatni tutgan bu yo'li uchun "Millatga xiyonat hukumati" deb atadi. 1871- yil 22- yanvarda bu hukumatni ag'darib tashlashga ikkinchi marotaba urinib ko'rildi. Ammo bu galgi urinish ham mu-vaffaqiyatsiz bo'ldi. Qo'zg'olonchilarning ko'pchiligi qo'lga olinib, turmalarga tashlandi. 28- yanvarda Jyul Favr yarashishni iltimos qilish uchun Bismark huzuriga - Versalga jo'nadi. Bismark Parijning taslim bo'lishini, Milliy gvardiyadan tashqari, Parij portlari va gamizonini topshirishni shart qilib qo'ydi. Fransiya uchun katta imkoniyatlar - harbiy va moddiy resurslar mavjudligiga qaramay, hukumat bu og'ir shartlarni qabul qildi. Hukumat 28- yanvarda xalqqa bildirmay Prussiyaga taslim bo'ldi va shu bilan yarashish to'g'risidagi shartnomani imzoladi. 1871- yil 8- fevralda shoshilinch ravishda Milliy majlisga saylov o'tkazildi. Yangi sulh shartnomasini tasdiqlagan Milliy majlisning 700 deputatidan 450 tasi monarastlar edi. Bundan foydalangan monarxistlar o'ta reaksioner Ter boshchiligida hukumat tuzishga erishdilar.⁸ 16- fevralda 73 yoshli Ter Parijning itoatsiz xalqidan o'ch olish va sulh shartlari to'g'risida kelishib olish maqsadida Bismark huzuriga jo'nadi. 26- fevralda dastlabki bitim imzolandi. 1- martda Bordoda bo'lib o'tgan Milliy majlis yig'ilishida 549 deputatdan 107 tasi bitimga qarshi chiqdi. Ular orasida Viktor Gyugo, Lean Gambetta, Jorj Klemanso ham bor edi. Germaniya Fransiyaning sanoati rivojlangan, strategik jihatdan muhim bo'lgan, ko'mir va temirga boy Elzas va Lotaringiya viloyatlarini egalladi.
Bundan tashqari, mag'lub Fransiya hukumati Germaniyaga 5 milliard frank kontributsiya (tovon) to'lashi, kontributsiya to'langunga qadar Fransiyaning ancha qismi german qo'shinlari tomonidan bosib olingan holicha turadigan bo'ldi. Keyinroq, 1871- yil 10- may kuni Frankfurt-Maynda Germaniya bilan Fransiya o'rtasida sulh shartnomasi imzolandi. Ter hukumati Parijni o'z qarorgohi qilib olib, Germaniyaning hukmron doiralaridan qo'llab-quvvatlash haqida va'da oldi va inqilobiy harakatlarni bostirish uchun harbiy kuch to'play bosladi. . Avvalo, Fransiyaning hamon mayda tovar ishlab chiqaruvchilar davlati bolib qolayotganligi import hajmining eksportdan ortiq bolishiga olib kelgan. Ikkinchidan, ichki bozorning cheklanganligi va tabiiy boyliklarning kamligi uchun shunday boldi. Uchinchidan, Prussiya bilan bolgan urush Fransiyaga juda katta moddiy talofat yetkazdi. Urushda Fransiya 13 mlrd. frank zarar kordi. Ayni paytda, Germaniyaga 5 mlrd. frank tovon tolashga majbur boldi. Shuningdek, sanoati taraqqiy etgan Elzas va Lotaringiya viloyatlari (ularda 2 mln. aholi yashardi)dan mahrum boldi. Tortinchidan, ichki siyosiy vaziyatning beqarorligi mamlakat iqtisodiy ahvoliga katta salbiy ta'sir korsatdi. Beshinchidan, dehqonlar xarid quvvatining pastligi sanoat ishlab chiqarishi osishiga salbiy ta'sir korsatayotgan edi.
Buning oqibatida Fransiyada ekinlar hosildorligi pastligicha qoldi. Mamlakat aholisining 70 % i hamon qishloqda yashamoqda edi.
Oltinchidan, Fransiya chetga kop kapital chiqarib yubordi. Bu sarmoyadorlarga katta foyda keltirardi. Shuning uchun ham sarmoyadorlar (kapitalistlar) oz sarmoyalarini (kapitalini) mamlakat ishlab chiqarishiga emas, balki chetga (katta foiz evaziga albatta) chiqarishni afzal korganlar.
Afrika mamlakatlarining jami oltin-valyuta jamg‘armasi 14 milliard dollardan oshadi, Fransiya uning deyarli 10 milliard dollarni o‘z ixtiyoriga oladi. U ularni o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf etish, sarmoya kiritish va foizlar bilan qarz berish huquqiga ega. Shu jumladan afrikaliklarning o‘zlari ham Fransiyadan qarz so‘rasalar, Fransiya
Moliya vazirligining hurmatli janoblari ularga tijorat stavkalari bo‘yicha qarz berishadi.

4. XIX asrda Fransiya va Rossiya munosabatlari

Rossiya 1828-1829-yillardagi Rus-turk urushida Turkiyani mag'lubiyatga uchralib. Bolqonda o'z mavqeini mustahkamlashga yerishdi. Xulosa qilib aytganda, XIX asrning. birinchi yarmida Rossiya lashqi siyosal bobida bir qator muvaffaqiyatlarga yerishdi.⁹
Napoleon urushlari Rossiyaning ijtimoiy va iqtisodiy ahvoliga halokatli ta'sir qildi. Urush davomida mamlakalning g'arbiy va markaziy guberniyalari talanib, butunlay vayron qilindi, ishlab chiqarish kuchlariga katta zarar yelkazildi. Natijada urusbdan keyingi 1812 -1817 yillarda dehqonlarning krepostnoylik (izimga qarshi 90 ga yaqin norozilik chiqishlari bo'lib o'tdi.
XIX asrning boshlarida Rossiyadagi murakkab ijlimoiy-siyosiy vaziyat, Yevropadagi inqilobiy harakatlar, Napoleon urushi davomida Fransiyada va boshqa Yevropa davlatlarida siyosiy kurashning guvohi bo'lgan. Rossiyaning yosh dvoryan zobillari dunyoqarashida keskin o'zgarish yo'z berdi. Ular burjua erkinliklari joriy qilingan, iqtisodiy jihatdan rivojlangan, Yevropa bilan krepostnoylik to'zumi hukumronlik qilayotgan va iqtisodiy jihatdan qoloq bo'lgan Rossiyani solishtirib ko'rib, Rossiya uchun ham buyuk o'zgarishlar va yangilanishlar lozim degan xulosaga keldilar. 1816 yilda harbiy zobitlar A.Muravyov, I.D.Yakushkin, P.I. Pestel tomonidan «Qutqarish itlifoqi» nomli siyosiy lashkilot lo'zildi. Bu ittifoq krepostnoylik huquqini bekor qilish va chor samodyerjaviyasini ag'darishni o'zining asosiy maqsadi. deb bildi. 1818 yilda bu ittifoq «Farog'at ittifoqi» deb atala boshladi. 1821 yilda poytaxtga rus harbiy qo'shini orasida norozilik kayfiyatining kuchayishi natijasida rnazkur ittifoq tarqatib yuborildi.
1825-1865 yil 25 dekabrda Aleksandr 1 ning ukasi Nikolay taxtga o'tirdi. Janubiy va Shimoliy itliibqlar 26 dekabr kuni qo'zg'olon uyushtirishga qaror qildilar. Ularning asosiy maqsadi senat lomonidan demokratik erkinliklarni e'lon qilinishiga, krepostnoylik huquqini bckor qilinishiga va ta'sis majlisini ehaqirishga yerishish edi. 26-dekabr kuni qo'zg'olon Sankt-Petyerburgdagi harbiy qismlar orasida boshlandi. Qo'zg'olonchilarning soni 3 ming kishiga yo’di, ular senat maydonida hukumat qo'shini tomonidan qurshovga olinib, to'pga tutildi. Qo'zg'olon qisqa vaqt- da bostirildi. Bu qo'zg'olon dekabr oyida ko'tarilganligi sababli tarixga «Dekabris(lar qo'zg'oloni» nomi bilan kirdi.
Nikolay I (1825-1855yillar) o'zining 30 yillik hukumronligi davomida mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida dvoryanlar tabaqasining hukumronligini tiklashga harakat qildi. Shu va podsho hokimiyatini himoya qilish maqsadida 1826yil podsho devonxonasida «3-bo'lim» tashkil qilindi. Maxsus jandarm korpusiga ega bo'lgan bu bo'lim siyosiy ahvolni nazorat qilish bilan shug'ullanib, shaxsan Nikolay 1 ning o'ziga bo'ysungan. Chor Rossiyasining jandarm-politsiya rejimi hokimiyatiga qarshi har qanday qarshilikni shafqatsiz ravishda bostirgan. Hukumat dvoryanlarining moddiy ahvolini yaxshilash maqsadida, 1836-yillarda pomeshchiklarga 300 ming desyatinadan ortiq davlat yerlarini bo'lib bergan. Shu yili dvoryanlarning kreposlnoy dehqonlarga egalik qilishdagi hukumronligi yana bir marotaba e'tirof etildi. 1845-yilda «Mayorat» haqidagi qonun qabul qilingan. Bu qonun yirik dvoryan-pomeshchiklarning mulk yerlarini myerosxo'rlar o'rtasida mayda uchastkalarga taqsimlanishini taqiqlagan.
Nikolay I hukumati dehqonlarga nisbalan tutgan siyosatida ba'zan chckinishlar ham qilingan, 1842 yil «Majburiyat dehqonlar» haqida qonun chiqdi. Mazkur qonun krepostnoy dehqonlarni to'lov asosida ozod qiiinishiga ruxsat berdi. Majburiyatli dehqonlar «Erkin g'allakorlar» dan farqli ravishda xususiy yer uchastkalariga egalik qila olmaganlar va ularga pomeshchik yerlaridan vaqtincha foydalanishga ruxsat etilgan. 1835 yilda manufaktura va fabrikalarda yollanib ishlayotgan dehqonlarni shartnoma muddati tugaguncha pomeshchiklar tomonldan chaqirib olinishi taqiqlandi. 1845- yilda esa zavod va fabrikalarda 12 yoshgacha bo'Igan bolalarning tungi mehnatidan foydalanishni ta'qiqlovchi qonun chiqdi.
XIX asrning o'rtalarida Rossiya aholisi 62 mln kishiga eldi, uning 80% krepostnoy, dehqonlardan, 1% dvoryan-pomeshchiklardan iborat edi. Bu XIX asrning birinchi yarmida ham dehqonlarni ommaviy tarzda xonavayron bo'lish holatiarini davom etganligidan dalolat bycradi. Mamtakalda krepostnoylik huquqi va boshqa ko'plab feodal munosaballarning hukumronligi, chor samodyerjaviyasining yakka hokimligi, kapitalistik munosabatlarning keng ravishda rivojlanishiga g'ov bo'lmoqda edi.
XIX asrning 30-40-yillarida rus xalqining ilg'or vakillari Rossiyaning ijtimoiy hayotida ulkan o'zgarishlar qilish lozimligini bashorat qila boshladilar. Ularning orasida A.Gyertsen, N,Ogaryov, V.Belinskiy kabi inqilobiy demokratlar katta rol o'ynadilar. Natijada Rossiyaning kelgusidagi taraqqiyot yo'lini muhokama qilish oqibalida «Slavyanofillar» (slavyanlarning ya'ni, Rossiyaning alohida taraqqiyot yo'li bor deb, g'arb davlatlariga uni qarshi qo'yuvehilar va «g'arbchilar» (Rossiyada ham g'arbdagi kabi burjua islohotlarini amalga oshirish lozim, deb hisoblovchilar) kabi iqtisodiy, siyosiy g'oyalar paydo bo'ldi.
853-yil fevralida Nikolay I (Porta -Turkiya hukumatidan) Usmoniylar impyeriyasidagi barcha xristian aholisi ustidan hukumronlikni Rossiyaga berishni talab qildi. Angliya va Fransiyaga tayangan Porta ushbu talabni rad etdi. Bungajavoban rus qo'shinlari Turkiya syo'zyerenligida bo'Igan Moldaviya va Valaxiyani bosib oldi. 1853 yilning sentyabrida turk qo'shinlarinig Dunay bo'yi knyazliklari Kavkazga tomon yurishi bilan, Rossiya-Turkiya o'rtasida «Qrim urushi» deb atalgan urush boshlandi. 1854 yil bahorida urushga Turkiya tomonida turib, Angliya va Fransiya, 1855 yilda Sardiniya qo'shildi. Urush ittifoqchilarning g'alabasi bilan tugadi. 1856-yilning fevralida sulh shartnomasini imzolash uchun Rossiya, G'olib davlatlar o'rtasida jiddiy tortishuvlar yo'z berdi. Angliya Rossiyadan Kavkaz va u bosib olgan boshqa yerlarni tortib olinishini, Qora va Boltiq dengizlarida rus harbiy ftoti bo'Iishini, taqiqlash lozimligini talab qildi. Avstriya esa, Moldaviya va Valaxiyaga, Bessarabiyaning janubiy qismiga da'vogarlik qiidi. Fransiya esa Yaqin Sharq va Bolqonda Angliya va Avstriyaning mavqeini kuchayishidan tashvishga tushib, Rossiyaning zaiflashtirilishiga qarshi turdi. Mazkur ziddiyatlardan o'rinli foydalangan rus diplomacy as i ittifoqchilardan bir qator yon berishlarga yerishdi. 1856 yil 30 martda Parij sulh shartnomasi imzolandi, uning asosini Fransiya ilgari surgan talablar tashkil qildi. Rossiya Bolqondagi Turkiya mustamlakalariga bo'Igan da'volaridan voz keehdi.
Kars, Valaxiya, Moldaviya Turkiyaga qaytarildi. Dunay daryosi ittifoqchilarining floti uchun ochib qo'yildi. Qora dcngiz havzasi betaraf deb e'lon qilindi. Rossiya va Turkiyaning Qora dengizda harbiy flot saqlashi ta'qiqlandi. Qrim urushida
Rossiyaning niag'lubiyali mamlakatda davom o’ayotgan feodal -krepostnoylik inqirozini keskinlashtirdi va Rossiya, hukumron doirasini burjua islohotlarini qilishga raajbur qildi.
Qrim urushi zamonaviy Yevropaning shakllanishida eng muhim voqealardan biri sifatida qabul qilingan. Urush Yevropadagi "boshqalar" degan asosiy tushunchalarni o'zgartirdi. Konyuktura bo'lsa ham, asrlar davomida nasroniy Yevropasining asosiy duhsmani hisoblanib kelingan Usmonli davlati endi ittifoqchiga aylandi. Yevropa uchun tahdid sifatida ko'rilgan Fransiya ham boshqa Yevropa davlatlari qatorida Rossiyaga qarshi Usmonlilar davlati yonida o'z o'rnini egalladi.Rossiya tomonidan Qora dengiz bo'g'ozlari va Bolqon yarim orolida hukmronlik qilish uchun Turkiyaga qarshi boshlagan urush, Angliya, Frantsiya, Usmonli imperiyasi va Piemont koalitsiyasiga qarshi urushga aylandi.
Yevropani larzaga soladigan siyosiy va ijtimoiy silkinishlar, 1789-yilda fransuz inqilobi bilan boshlanib, 1870-yilgacha davom etkan edi. Bu davrda oddiy xalqning siyosiy hayotdagi ishtiroki asta sekin o'sib bordi. Yevropa xalqlarning umumiy lug'atiga tenglik, etkinlik, birodarlik kabi atamalar kiritildi. Ishlab chiqarish texnikasining jadal rivojlanishi bilan birga, yangı davrning yangı siyosiy muhiti ham vujudga keldi. Ushbu yangı davr Yevropa tarixida tub o'zgarisglar davri bo'ldi. Fransuz inqilobi ta'sirida boshlangan koalitsion urushlar Napoleon Bonopartning Misr yurishi bilan O'rta Yer dengizi havzasiga ko'chdi. Napoleonni Misrga olib kelgan strategik reja Buyuk Britaniyaning Janubiy Osiyodagi mustamlakalari bilan aloqalarini kesish edi. Fransiya Misrni bosib olish orqali nafaqat Britaniyaning Yevropadagi obro'yiga putur yetkazdi, balki O'rtayer dengizidagi savdo aloqalarini ham rivojlantirdi. Fransiyaning Misrga bostirib kirishi bu zamonaviy davrda Usmonli favlati Yevropa davlatlarining yordamisiz omon qola olmasligini aniqlashfirib berdi. Fransuz hujumini bartaraf etish uchun Usmonli davlati o'z tarixida birinchi marta boshqa Yevropa davlatlariga yordam so'rab murojaat qilishga majbur bo'ldi. Albatta, Rossiya va Angliya bu da'vatga faqaygina Usmonli yerlaridagi o'z maqsadlariga erishish uchungina javob berdilar. "Vena tizimi"ning barbod bo'lishi "Vena tizimi" ning mustahkam emasligi uning tashkil topganidan so‘ng darxol ayon bo‘ldi. Muqaddas Ittifoq ishtirokchilari inqilobiy jarayonlarga samarali to‘sqin bo‘la oladigan va baxsli xalqaro muammolarni xal qiladigan forumga aylantira olmadilar. Tropau (opava) – Leybax (Lyublyana) 1820–1821 yillarda va Veronada (Shimoliy Italiya) 1822 yildagi kongresslar jarayonida Muqaddas Ittifoqqa a'zo bo‘lgan mamlakatlar siyosatida jiddiy qarama – qarshiliklar namoyon bo‘ldi. Ushbu xolat, Angliyani an'anaviy ingliz «ozod qullari» siyosatiga qaytishiga va Ittifoq bilan kelishilgan xolda ish olib borishdan asta – sekin uzoqlashtirib bordi. Angliyani kelishilgan amallardan uzoqlashishi yevropani separat ittifoqlarga va koalitsiyalarga parchalanib ketishiga olib bordi.
Fransiya va Belgiyada 1830 yilda birin – ketin amalga oshirilgan inqiloblar, hamda 1830–1831 yilgi Polsha g‘alayoni 1815-1850 - xalqaro munosabatlardagi eng asosiy ziddiyatni – ya'ni Angliya va Rossiya o‘rtasidagi raqobatni yanada chuqurlashtirdi. Buyuk davlatlar elchilarining 1830-1831 yil London konferensiyasi va Belgiya davlati mustaqilligini va uning doimiy betarafligini e'tirof etish to‘g‘risidagi protokolni imzolanishi Vena chegaralari (1815) tizimidagi birinchi darz ketish bo‘ldi. «1815 yilgi traktatlarni» muxofaza qilish bo‘yicha beshta buyuk davlatlarni kelishilgan xoldagi amallarini ko‘zda tutgan va «inqilobiy kuchlar» bilan kurashni nazarda tutgan «Vena kongressi» tamoyillariga 1848 – 1849 yillardagi inqilobiy harakatlar yangi zarba bo‘ldi.
Angliya esa o‘zga mamlakatlar bilan umumiy bo‘lgan siyosatdan uzoqlashdi.
30- yillarda Fransiyada shunga o‘xshash siyosatni Iyul monarxiyasi olib bordi. Prussiya va Avstriyaga kelsak, ularning hukmron doiralari 1848 yilgi inqilobiy voqyealar tufayli to‘la xastalik xolatiga tushib qolgan edi. Shundan qilib, XIX asrning o‘rtalariga kelib, 20,30,40- yillardagi inqiloblar «vena tizimi» asoslarini zaiflashtirdi va 5- yilarda sharqiy masala bilan bog‘liq ziddiyatlarni keskinlashuvidan kelib chiqqan Muqaddas va To‘rtlik ittifoqlarining sobiq ishtirokchilarining o‘rtasidagi urush uni tamoman barbod etdi. Sharqiy masalani ziddiyatlashuvi va undan keyingi 1853 – 1856 yillardagi Qrim urushida Rossiyani mag‘lubiyatga uchrashgani «vena tizimini» barbod bo‘lganini va Rossiyani yevropa ishlariga ta'sirini yo‘qotganligidan dalolat berar edi. Keyingi yillari, o‘zining obro‘siga putur yetkazgan 1856 yil 30 martdagi Parij shartnomasi shartlarini bekor qilish borasida rus diplomatiyasining izchil urushlari bilan belgilanadi. «Vena tizimi» ning barbod bo‘lishi natijasida yangi xalqaro xolat yuzaga keldi. Qrim urushi yevropadagi kuchlarini qayta taqsimlanishini keskin o‘zgartirdi. Rossiyaning tashqi siyosiy kuchlari barbod qilindi. Avstro – Rus – Prussiya ittifoqi tarqalib ketdi. Fransiya «1815 yilgi traktatni» dafn etishga intilar edi. Fransiya kolonial siyosatini faollashuvi tufayli an'anaviy Fransiya – Angliya ziddiyatlari yanada keskinlashdi. Germaniya va Italiyaning birlashuvi davrida Prussiya va Sardiniya qirolligining xalqaro faolligi sezilarli darajada o‘sdi. Avstriyaning ta'siri esa bo‘shashib ketdi. Angliya, ayniqsa, Usmonli yerlari ustidan rus hokimiyatining kengayishiga toqat qila olmas edi. Akkerman (hozirgi Belgrad- Dnistrovskiy, Ukraina) konvensiyasining bekor qolinishi 1828-1829- yillardagi Usmonli-Rossiya urushini keltirib chiqardi.
Urushi Usmonlilarning halokatli mag'lubiyati bilan yakunlandi, Buyuk Britaniya endi o'zining strategik rejalarini shu kabi kuchlarning loyihalarini barbod qilishga qaratdi. Dastlab maishiy masala sifatida ko'rilgan Usmonli qo'shinining Muhammad Ali Poshodan Konyadagi mag'lubiyati endi Yevropa muammosiga aylandi. Ham Fransiya, ham Buyuk Britanya Usmonli davlatining ruslar qo'liga o'tishidan qo'rqardi. Buyuk Britaniya Muhammad Ali Poshoni qo'lga kiritgan boyliklarini ko'p qismini qaytrishga majbur qildi va Usmonli davlati bilan sulh tuzishga erishdi. Nihoyat, Misr masalasi 1840- yil 15- iyulda imzolangan London shartnomasi bilan hal qilindi. ¹⁰
London shartnomasining asosiy kun tartibi bo'g'ozlar masalasi bo'lsada, Buyuk Britaniyaning asosiy maqsadi Sharqiy O'rtayer va Hindistonga yo'l ochish edi. Garchi shartnomadagi kelishuvlar Buyuk Britaniya manfaatlarini ifodalagan bo'lsada, Rossiyaning Usmonli davlati ustidan hukmronlik mavqeyini yo'qqa chiqardi. Shunga qaramay Rossiya o'z siyosatini Sharqiy O'rtayer dengizigacha kengaytirish maqsadidan hech qachon voz kechmasdi. Shartnoma, shuningdek, xalqlaro maydonda Usmonli davlatining zaifligi to'g'risida achchiq eslatma bo'lib xizmat qildi.
London Kongresidan so'ng Usmonli davlati ichki masalarda o'z holiga qo'yildi, Yevropa esa 1848- yilgi inqiloblar bilan yuzlashdi. Yevropa poydevorini silkitgan bu inqiloblar, Usmonli Yevropaga ham o'z ta'sirini o'tkazdi. Inqiloblar Valaxiya va Moldaviyada eng ko'p sezildi. Maqsad bu ikki knyazlikni birlashtirish edi. Natijada Muvaqqat hukumat tuzildi. Rossiya yangi hukumatga qarshi urush e'lon qildi. Boshqa tomondan bu yangi hukumat Usmonli davlati tarkibiga qo'shilishga rag'bat bildirdi. Natijada, Valahiya va Moldaviya Usmonli davlati va Rossiya o'rtasidagi jang maydoniga aylandi. Rossiyaning 1848-yil 28- iyunda Valaxiya qo'shin kiritganiga javoban Usmonli davlati o'z qo'shinlarini huddi shu hududga yuboradi. Oxir oqibat bu masala 1849-yil 1mayda Balta Limamda imzolangan shartnomada hal qilindi. Ushbu shartnoma bo'yicha Valaxiya va Moldaviya Usmonli davlati va Rossiya o'rtasida bo'lindi, Rossiyaga G'arbiy Qora dengizga chiqish imkoniyati berildi.
Ruslar Usmonli davlati ustidan o'z da'volarini ilgari surish uchun yangi bahonlar izlayotgan bir paytda, "Muqaddas yerlar" masalasi shunday bir bahona bo'ldi. Rossiya provoslav dinining himoyachisi qiyofasida Usmonli davlati ichki ishlariga aralasha boshladi. Bu Napoleon III Fransiyani jahonda global kuchga aylantirishga intilayotgan bir davrda yuz berdi. "Muqaddas joylar" haqidagi da'volar Napoleon Fransiyasini ham ruhlantirib yuboradi. Fransiya Rossiyaning Quddusga da'volariga qarshi katolik himoyachisi rolini o'z zimmasiga oldi. Shu yo'l bilan Fransiya o'zining Yaqin Sharqdagi ta'sirini yana tiklashga harakat qilgan.


Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, XIX asr oxirlariga kelib dunyoda biror bir ittifoqdosh yoki betaraf bo’lmagan davlat qolmadi. Rossiya va Fransiyaning XI asrlarda boshlangan aloqalari asrlar o’tib mustahkamlanib bordi. 1717-yilda Rossiya imperatori Pyotr I farmoniga binoan Fransiyada birinchi rus elchixonasi ochildi. O’z davrida ular o’rtasida urush harakatlari ham yuz bergan, lekin bu urushning ortida asosan Napaleon Bonapartning manfaatlari turgan. Lekin bu urush Fransiyaning sharmandali mag’lubiyati bilan tugaganligi barchamizga ma’lum. Tarixan xulosa qilganimizda Fransiya va Rossiyaning o’zaro munosabatlari Napaleon Bonapartning hukumronlik davridagina urush darajasigacha yetib borgan. Boshqa davrlarda esa bu munosabatlar faqatgina ijobiy tomonga rivojlanib borgan. Bu mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro diplomatik munosabatlarning o’rnatilishining boshlang’ich nuqtasi bo’lgan deb hisoblashimiz mumkin. Hamkorlikning yakuniy nuqtasi esa XIX asr oxirlaridagi harbiy-siyosiy ittifoq tuzish bo’ldi. Fransiya poytaxti Parijda qurilgan Aleksandr III ko’prigi do’stona munosabatlar timsoliga aylandi. Fransiya azaldan harbiy va iqtisodiy raqibi bo’lgan Germaniyaga qarshi kurashish uchun kuchli ittifoqchilarga muhtoj edi. O’z o’rnida Germaniyaning tashqi siyosatdagi pozitsiyasi Rossiyaga ham xavf tug’dira boshlagan edi. Shunday vaziyatda Fransiya va Rossiya dastlab o’zaro savdo-iqtisodiy keyinchalik esa harbiy-siyosiy hamkorlikga kelishishdi. Bu ittifoqga keyinchalik Buyuk Britaniya ham qo’shilishi bilan dunyodagi katta bir kuch Antanta ittifoqi vujudga keldi. Bu davlatlarning birlashuvi Germaniyaning bo’lingan dunyoni qayta taqsimlash haqidagi qarashlariga munosib javob bo’ldi deb hisoblashimiz mumkin. Yakunda esa bu mamlakatlar o’rtasidagi ittifoqdoshlik ichki va tashqi siyosatda o’z samarasini berib kelgan.