Tarix fakulteti

Xususiy mulk huquqining himoya qilish kafolatlari

“Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdor huquqlarining kafolatlari toʻgʻrisida”gi Qonunida xususiy mulk huquqini himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining muhim va asosiy kafolatlari belgilandi. Jumladan, qonunda “xususiy mulk boʻlgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi”, “xususiy mulk daxlsiz va davlat himoyasidaligi”, “davlat xususiy mulkning but saqlanishini ta’minlash va uning koʻpaytirilishi uchun barcha zarur sharoitlarni yaratishi”, “mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina oʻz mol-mulkidan mahrum etilishi” kabi umumiy qoidalar bilan birga, oʻta muhim ahamiyatga ega boʻlgan kafolatlar ham nazarda tutildi. Masalan, Qonunning 5-moddasiga binoan, xususiy mulk huquqi muddatsizdir. Mulkdorga mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish muddati belgilanishiga yoʻl qoʻyilmaydi⁹.

Qolaversa, Qonunning 7-moddasida milliy huquqshunoslik uchun oʻziga xos yangi qoida “mulkdor huquqlarining ustuvorligi” mustahkamlandiki, bu qoidaning mohiyatga koʻra, mulkdorning davlat organlari bilan oʻzaro munosabatlarida mulkdor huquqlarining ustuvorligi prinsipi amal qiladi, unga muvofiq qonun hujjatlaridagi xususiy mulk huquqini amalga oshirish bilan bogʻliq holda yuzaga keladigan barcha bartaraf etib boʻlmaydigan ziddiyatlar va noaniqliklar mulkdorning foydasiga talqin etiladi.

Mazkur Qonuning 2-bobi xususiy mulk huquqini himoya qilish usullariga bagʻishlangan va bunda xususiy mulk huquqining buzilishi va xususiy mulk huquqiga yetkazilgan zararlarni qoplash nazarda tutilgan boʻlsa, Qonunning 3-bobi mulkdor huquqlarining kafolatlarini nazarda tutgani holda har bir aniq holat uchun alohida kafolatlarni belgilaydi. Ana shunday muhim kafolatlardan biri Qonunning 17-moddasi 2-qismida belgilangan boʻlib, unga koʻra, xususiy mulk boʻlgan mol-mulkni, shu jumladan yer uchastkasini natsionalizatsiya va rekvizitsiya qilingan hollarda olib qoʻyish, agar qonunda boshqacha qoida nazarda tutilmagan boʻlsa, mulkdorga uning bozor qiymati, shuningdek, bunday olib qoʻyish munosabati bilan mulkdorga yetkazilgan zararning oʻrni toʻla qoplanishi sharti bilangina amalga oshiriladi.

Qonunda mulkdorlar huquqlari uchun belgilangan eng muhim kafolatlardan yana biri bu uning 19-moddasida nazarda tutilgan qoidalardir. Aynan mazkur qoidalar mulk huquqi mulkdorning mol-mulkini bevosita olib qoʻyishga qaratilmagan holda bekor qilinganda uning huquqlari kafolatlari sifatida “mulk huquqining bekor qilinishiga faqatgina qonunlarda belgilangan hollarda va tartibda yoʻl qoʻyilib, bunda mulkdorga olib qoʻyilgan mol-mulkka teng mol-mulk beriladi va u koʻrgan boshqa zararlarning oʻrni qoplanadi yoki mulk huquqi bekor qilinishi tufayli yetkazilgan zararning oʻrni toʻla hajmda qoplanishi” mustahkamlandi. Qonunning 19-moddasi 3-qismida esa, “olib qoʻyilayotgan yer uchastkasidagi uyni, boshqa imoratlarni, inshootlarni buzib tashlash yoki dov-daraxtlarni qoʻporib tashlashga zararning oʻrni bozor qiymati boʻyicha oldindan va toʻla qoplanmagunga qadar yoʻl qoʻyilmasligi” belgilangan boʻlib, uning muhim jihati sifatida mol-mulkning bozor qiymati oldindan mulkdor toʻlanganidan soʻng mulk huquqini bekor qilinishi hisoblanadi. Binobarin bu qoida mulkdor oʻz mol-mulkiga nisbatan huquqlariga boʻlgan ishonchi oshishiga xizmat qilishi bilan birga, xususiy mulk huquqining daxlsizligini ta’minlaydi.

“Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdor huquqlarining kafolatlari toʻgʻrisida”gi Qonunda belgilangan, fuqarolik qonunchiligi uchun yangi qoidalardan navbatdagisi bu – uning 24-moddasida belgilangan xususiylashtirish natijalarining qayta koʻrib chiqilmasligi va bekor qilinmasligi qoidasidir. Mazkur qoida mulkdorlarning xususiylashtirish natijasida qoʻlga kiritgan mol-mulkiga nisbatan kafolatlar boʻlib, bu davlat organlari tomonidan suiiste’mollik holatlariga yoʻl qoʻyilmasligini ta’minlaydi.

Ommaviy (davlat) mulki huquqi tushunchasi va manbalari

Fuqarolik-huquqiy munosabatlarida davlat (ya’ni ommaviy-huquqiy tuzilma) yuridik shaxslar va fuqarolar bilan birgalikda an’anaviy tarzda alohida, mustaqil huquq subyekti boʻlib chiqadi. Davlat, nafaqat ommaviy munosabatlarning ishtirokchisi sifatida, balki, ommaviy mulkdan foydalangan holda, oʻz ixtiyorida xoʻjalik yuritish subyekti boʻlish imkoniyatini saqlaydi.

Ommaviy mulkka nisbatan Oʻzbekiston Respublikasi FKning 213-moddasining qoʻllangan taqdirida, mazkur moddaning normalari ommaviy mulk subyektlarining koʻp sonliligi toʻgʻrisidagi qoidani mustahkamlaydi va mazkur mulk subyektlari sifatida bevosita Oʻzbekiston Respublikasi (respublika mulkini tashkil etuvchi mulkka nisbatan) va uning ma’muriy-hududiy tuzilmalari (munitsipal tuman, shahar mulkini tashkil etuvchi mulkka nisbatan) chiqadilar. Ular mulkiy muomalada tegishli davlat tuzilmasi nomidan chiqadilar, hamda oʻzlarining mutasaddiligiga muvofiq tarzda ommaviy mulkdorning u yoki bu vakolatlarini amalga oshiradilar.

Davlat mulki tarkibida mavjud mulk ikki qismga boʻlinadi. Uning bir

177

qismi xoʻjalikni yuritish yoki operativ boshqaruvning cheklangan, lekin toʻla darajali mustaqil ashyoviy huquqlari asosida davlat yuridik shaxslariga, korxonalarga va muassasalarga biriktiriladi. Bu “taqsimlangan davlat mulki” deb nomlangan mulk mazkur tashkilotlarning mustaqil yuridik shaxslar sifatida muomalada boʻlishi uchun asos boʻlib xizmat qiladi. U davlatning majburiyatlari va qarzlarini qoplashni ta’minlash uchun xizmat qila olmaydi, chunki korxonalar va muassasalar, yuridik shaxslar sifatida yuridik shaxsning faoliyati bilan bogʻliq boʻlmagan davlat qarzlari boʻyicha oʻz mol-mulki bilan javob bermaydilar. Mazkur mulk bilan ular oʻz kreditorlari oldida oʻz qarzlari boʻyicha javob beradilar.

Ommaviy mulkning ikkinchi tarkibiy qismi – bu davlat korxonalariga va muassasalariga biriktirilmagan mulk yoki “taqsimlanmagan” deb atalmish davlat mulkidir. Bu eng avval, tegishli budjetning mablagʻlari, oltin zahirasi, valyuta jamgʻarmasi va boshqa har xil davlat jamgʻarmalaridir. Bu mulk mulkdor davlatning majburiyatlari boʻyicha uning kreditorlari tomonidan undirish obyektiga aylanishi mumkin boʻlgan mol-mulkdir.

Ommaviy mulk subyektlari – bu umuman olganda Oʻzbekiston Respublikasi (respublika mulki) yoki tegishli ma’muriy–hududiy tuzilmalar (munitsipal mulk)dir. Bunda, Oʻzbekiston Respublikasi FK ommaviy mulki obyektlarining doirasini cheklanmaganligini unutmaslik kerak. Uning tarkibida har qanday mol-mulk mavjud boʻlishi mumkin. Munitsipal mulk obyektlarining doirasi birmuncha torroq. Uning tarkibiga, xususan, respublika mutloq mulki obyektlari kirishi mumkin emas.

Huquqni belgilash yoʻsinida respublika va munitsipal ommaviy mulkini chegaralash masalasi hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bugungi kunda Oʻzbekiston Respublikasining qonunchiligida respublika va munitsipal ommaviy mulki obyektlarini chegaralashning har tomonlama tartibini belgilaydigan maxsus hujjat mavjud emas.

Mazkur me’yoriy-huquqiy hujjatning mavjud boʻlmaganligi sababli umumiy va turdosh masalalarni tartibga soluvchi hujjat lardan foydalanish lozim.

Ommaviy mulk turlari

Oʻzbekiston Respublikasi FKning 214-moddasi birinchi qismida respublika mulki obyekti sifatida tasarruf etiladigan mulk obyektlarining roʻyxati keltirilgan.

Bunda, yerning va tabiat zahiralarining maxsus rejimi oʻrnatilgan. Mazkur rejimning ayni holatdagi mohiyat mazmuni barcha yerlar hamda fuqarolarning va yuridik shaxslarning yoki munitsipal mulkning tarkibiga topshirilmagan barcha tabiiy zahiralar respublika mulki deb e’lon qilinganligida namoyon boʻladi.

Boshqacha qilib aytganda, yerga va boshqa tabiiy zahiralarga respublika mulki prezumpsiyasi oʻrnatilgan. Mazkur qoida tomonidan yerga va boshqa tabiiy zahiralarga, ularning faqat davlat tomonidan toʻgʻridan toʻgʻri-yoʻl qoʻyilgan darajada xususiy va munitsipal mulk obyekti boʻlishlari mumkinligi mazmunida, xususiy mulk sifatida ma’lum cheklanishlar oʻrnatilgan.

Yerdan tadbirkorlik faoliyatidagi koʻchmas mulk obyekti sifatida foydalanish, uning maqsadli vazifasi inobatgan olingan holda amalga oshirilishi lozim. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga muvofiq, yer va boshqa tabiiy zahiralardan oqilona foydalanish lozim va ular davlat tomonidan muhofaza qilinadi.

Yer uchastkasi tushunchasi Yer kodeksida va 1998-yil 28-avgustdagi Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat yer kadastri toʻgʻrisida” gi Qonunida mujassamlangan. YKning 10-moddasiga muvofiq, yer uchastkasi yer munosabatlarining obyekti sifatida – belgilangan chegaralarga, maydonga, joylanish hududiga, huquqiy rejimiga va davlat yer kadastrida aks ettiriladigan boshqa tavsif belgilariga ega boʻlgan yerlar fondining bir qismini tashkil etadi¹⁰.

Oʻzbekiston Respublikasining 1994-yil 23-sentyabrdagi “Er osti boyliklari toʻgʻrisida”gi Qonuniga muvofiq, yer zamini - bu tuproq qatlamidan pastroqda joylashgan yer poʻstlogʻining bir qismi, uning mavjud boʻlmaganligi holida esa yer yuzasining yoki geologik oʻrganish va oʻzlashtirish imkoniyati chegarasida boʻlgan suv obyektlari tubining pastrogʻida joylashgan yer poʻstlogʻining qismidir. Yer zamini uchastkalari sotib olinish, sotish, xadya qilish, meros, omonat, garov obyektlari boʻlishi yoki boshqa koʻrinishda tortib olinishi mumkin emas.

Oʻzbekiston Respublikasi “Yer osti boyliklari toʻgʻrisida»gi Qonunining 31-bandiga muvofiq, yer mulkdorlari va yerdan foydalanuvchilar oʻzlariga berilgan yer uchastkalari hududi chegaralarida litsenziya olinmagan tarzda, qonunchilikda belgilangan shartlar asosida foydali qazilmalarning davlat balansi tomonidan zahiralari royʻxatga olinmagan, umumiy tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish va oʻzlarining xoʻjalik va maishiy ehtiyojlari uchun portlash ishlarini qoʻllamay yer ostki inshootlarni qurilishini amalga oshirish huquqiga egadirlar.

Boshqa xil foydali qazilmalardan foydalanishga nisbatan, qat’iy litsenliyalash tartibi joriy qilingan. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi №312-II sonli “Mahsulotning taqsimotiga oid bitimlar toʻgʻrisida” gi Qonuniga muvofiq, “chet ellik sarmoyadorga, toʻlov asosida va ma’lum muddatga shartnomada koʻrsatilgan yer uchastkasida foydali qazilmalaning konlari qidiruvi, tekshirilishi va qazib olinishiga va mazkur ishlarini olib borish uchun alohida huquq berilishi mumkin, sarmoyador esa, oʻz navbatida koʻrsatilgan ishlarni oʻz hisobidan va oʻzining tavakkal qilishi asosida amalga oshirish majburiyatini oʻz zimmasiga oladi”.

Respublika mulki tarkibida ma’lum shartlarda oʻzga shaxslarning mulkiga oʻtishi mumkin boʻlgan mulk ham mavjud. Mazkur toifaga, masalan, respublika budjeti mablagʻlarini, oltin zahirani, valyuta jamgʻarmasini va boshqa davlat jamgʻarmalarini, va shuningdek, korxonalarni hamda davlatning budjet yoki boshqa mablagʻlari hisobiga yaratilgan yoxud sotib olingan intellektual faoliyat natijalari bilan teng ravishda boshqa har xil mulk majmualarini kiritish lozim.

Respublika mulki huquqi vujudga kelishi asoslari orasida, oʻziga hos manba’larni, ya’ni soliqlar koʻrinishidagi yoki boshqa har xil majburiy toʻlov tushumlarining manba’larini (masalan, davlat budjetdan tashqari jamgʻarmalariga qilinadigan ajratmalarni) koʻrsatish darkor.

Davlat budjeti, shuningdek, mol-mulkning musodara qilinishi, ya’ni huquqbuzarlik uchun jazo chorasi sifatida mol-mulkning majburiy toʻlovsiz davlat mulki tarkibiga olib qoʻyilishi hamda rekvizitsiya (ya’ni favqulodda vaziyatlarda mulkdordan rekvizitsiyalangan (olib qoʻyilgan) mol-mulkning qiymatining qoplanishi bilan, davlat va ijtimoiy manfaatlar uchun mulkdor mulkini majburan olib qoʻyish) vositalari hisobidan ham toʻldirilishi mumkin.

Shunday tarzda, mulk respublika mulki tarkibiga nafaqat umumiy (umumfuqarolik) usullari orqali, balki xususiy mulkchilik munosabatlari uchun hos boʻlmagan maxsus usullarda, ya’ni soliqlar, tushumlar va boj toʻlovlari va shuningdek, rekvizitsiya, musodara hamda natsionalizatsiya yordamida ham mol-mulk tushishi mumkin.

Ommaviy mulkni vujudga kelishining asosi sifatida turarjoylarni egasiz deb tan olinishi xizmat qilishi mumkin. Xususan, 2006-yil 21-yanvardagi 8-son bilan tasdiqlangan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Egasiz turarjoylarini aniqlash, roʻyxatga olish va davlat mulkiga aylatirish tartibi toʻgʻrisida”gi Nizomi egasiz uy-joylarni davlat mulkiga aylantirish tartibini nazarda tutadi.

Ommaviy huquqiy tuzilmalar mulk huquqining bekor qilinishi uchun maxsus asos ham, ya’ni xususiy mulk huquqi paydo boʻlishining alohida, mustaqil asosi boʻlgan xususiylashtirish mavjuddir.

FK 214-moddasining beshinchi qismida respublika mulki tarkibidan chiqarish asosi ya’ni qonun tomonidan belgilangan tartibda ommaviy mulk toifasidan xususiy mulkka oʻtish imkoniyatiga ishora qilinadi. Mazkur holatlarning eng koʻp tarqalgan koʻrinishlaridan biri xususiylashtirishdir. Bunda, muomaladan chiqarilgan, davlatning alohida mol-mulkidan tashqari, maxsus qonun tomonidan belgilangan xususiylashtirish obyektiga har qanday koʻchmas mulk kiritilishi mumkin. Koʻchar mol-mulkning ommaviy huquqiy tuzilmalardan xususiy shaxslarga oʻtishi, qoida boʻyicha, mulkning tasarruf etish boʻyicha an’anaviy fuqarolik - huquqiy bitimlar tartibida, eng avvalo fuqarolik qonunchiligi qoidalariga muvofiq tuziladigan va rasmiylashtiriladigan oldi-sotdi shartnomalari asosida amalga oshiriladi. Bu oʻrinda ommaviy huquqiy tuzilmalarga qarashli aksiyadorlik jamiyatlarning aksiyalari bundan mustasno boʻladi va ular fuqarolarning hamda yuridik shaxslarning mulkiga nafaqat fuqarolik qonunchiligida nazarda tutilgan umumiy tartibda, balki xususiylashtirish toʻgʻrisidagi qonunchilik tomonidan belgilangan maxsus tartibda ham olinishlari mumkin.

Ommaviy mulk toifasidan xususiy mulk tarkibiga korxonalar (mulkiy majmualar), turarjoy binolari, xonadonlar, yer uchastkalari kabi obyektlarning oʻtishi maxsus qonunlar tomonidan nazarda tutilgan. Mazkur qonunlar, shuningdek, mulk huquqining rasmiylashtirilishi bilan birga, shunday oʻtishning shartlari va tartibini ham belgilaydi. Shu sababdan, Oʻzbekiston Respublikasi FKning mulk huquqining qoʻlga kiritilishi va bekor qilinishi toʻgʻrisidagi umumiy qoidalari faqat xususiylashtirish toʻgʻrisidagi qonunchilikda maxsus koʻrsatmalar mavjud boʻlmaganligi shartidagina mazkur munosabatlarga taalluqli boʻladi. Aslida bu, maxsus qonun umumiy qonundan ustuvorligi toʻgʻrisidagi umumiy qoidaga muvofiq, xususiylashtirish munosabatlari Kodeks qoidalarining ta’siri doirasidan qisman chiqarilganligini bildiradi.

FK 215-moddasining ikkinchi qismiga muvofiq, mahalliy davlat hokimiyati organlari yoki ular tomonidan vakolatlangan organlar munitsipal mulk huquqining subyektlari deb e’lon qilingan.

Munitsipal mulk huquqining subyektlari, odatda, murakkab tizimli tuzilmalar boʻlib, oʻzining ma’muriy-boshqaruv, ijtimoiy-madaniy, tezkor-xoʻjalik kabi organlarining keng tarmogʻi orqali faoliyat yuritadilar, ammo faqat ular bilan cheklanib qolmaydilar¹¹.

Bunda, munitsipal mulkning huquqiy rejimini vujudga kelishi mol-mulkni davlatdan ma’muriy-hududiy tuzilmalarga berishning qonun tomonidan tartibga solingan jarayoni doirasida sodir boʻladi.

Bu holda Oʻzbekiston Respublikasi 1993-yil 2-sentyabrdagi “Mahaliy davlat hokimiyati toʻgʻrisida” gi Qonunning 8-moddasi ikkinchi qismining normalariga tayanish lozim, unda quyidagicha koʻrsatilgan: “Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining mol-mulki, budjet mablagʻlari, budjetdan tashqari fondlarning va aniq maqsadga qaratilgan fondlarning mablagʻlari viloyat, tuman, shahar mulkidir. Viloyat, tuman, shahar ahamiyatiga ega boʻlgan muhandislik infrastrukturasi obyektlari va boshqa obyektlar, korxonalar va birlashmalar, xalq ta’limi, sogʻliqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, fan va madaniyat muassasalari, viloyat, tuman, shahar mablagʻi hisobidan tashkil etilgan yoki sotib olingan, shuningdek, ulushbay asoslarda tashkil etilgan yoki sotib olingan yoxud xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashiga boshqa manbalardan bepul berilgan qimmatli qogʻozlar va moliya aktivlari viloyat, tuman, shahar mulki boʻlishi mumkin”.

Obyektlar respublika mulkidan keyinchalik munitsipal mulk qilib berilganda, shuningdek, mol-mulk mulkdorining barcha huquqlari va uning erkin xohish bildirishiga rioya qilingan holda oʻtkazishning tegishli huquqiy tartibiga rioya qilish zarur. Respublika mulkini munitsipal mulk tasarrufiga oʻtkazishning oldi-sotdi va boshqa sh.k. shakllari ham mavjud deb hisoblash mumkin. Ammo bu masalalar beistisno xususiy mulk bitimlarining fuqarolik - huquqiy konstruksiyalari doirasida hal qilinmasligini hisobga olish muhimdir. Ommaviy manfaatlarni hisobga olgan holda bunda mazkur ommaviy mulk obyektlarining maxsus huquqiy rejimi qoʻllanishi lozim.

Shu sababdan mazkur munosabatlar maxsus huquqiy tartibot obyekti sifatida yuzaga chiqishi mumkin. Jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 9-avgustdagi 287-sonli “Toshkent shahar hokimligining munitsipal mulk obyektlarini sotish toʻgʻrisida” gi Qarorida Toshkent shahar hokimligiga tegishli mol-mulkni sotish tartibini nazarda tutadi.

Umuman olganda, munitsipal mulk huquqining obyekti boʻlgan mol-mulk, respublika mulkini tashkil etuvchi mol-mulk qaysi guruhlarga boʻlinsa, xuddi shunday boʻlinadi:

– xoʻjalik yuritish va operativ boshqarish huquqida munitsipal korxona va muassasalarga biriktirilgan mol-mulk;

– munitsipal korxona va muassasalarga biriktirilmagan, munitsipal budjetni, munitsipal uy-joy fondini tashkil etuvchi mol-mulk va b.

Birinchi guruhdagi mol-mulk asosan ijtimoiy (ta’lim, tibbiyot, madaniyat) va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega. Ikkinchi guruhga kiradigan mol-mulk esa aholining tegishli ma’muriy-hududiy birlik hududida yashashi bilan bogʻliq ehtiyojlarini qondirishi, shuningdek, mahalliy oʻz-oʻzini boshqaruv organlarining faoliyatini moliyaviy va moddiy jihatdan ta’minlashi lozim.

Munitsipal mulk sirasiga kiradigan mol-mulk oʻzining tur, miqdor va narx holati boʻyicha, tabiiyki, respublika mulk huquqining obyekti boʻlgan mol-mulkka mos kelmaydi. Koʻrsatilgan parametrlar boʻyicha u anchayin cheklangan va oʻziga xosdir, chunki mahalliy ahamiyatga ega davlat vazifalarini hal etishga moʻljallangan.

Umumiy mulk huquqi tushunchasi va turlari

Ikki yoki undan ortiq shaxsning egaligida boʻlgan mol-mulk ularga umumiy mulk huquqi asosida tegishli boʻladi.

Mol-mulkka boʻlgan mulk huquqi alohida bir shaxsga (fuqaro, yuridik shaxs, davlat, ma’muriy-hududiy tuzilma) tegishli boʻlsa, mulk bir subyektli hisoblanadi. Shunga muvofiq, bu holda mulkdorga qarshi turgan barcha uchinchi shaxslar, ushbu shaxsning mulkdan foydalanish, unga egalik qilish va uni tasarruf etish bilan bogʻliq vakolatlarini amalga oshirishga toʻsqinlik qiluvchi barcha xatti-harakatlardan oʻzlarini tiyishlari kerak. Agar mol-mulkka nisbatan mulk huquqi ikki yoki undan koʻproq shaxsga tegishli boʻlsa, umumiy mulk vujudga kelib, bu holda uni ishtirokchilarining barcha uchinchi shaxslar bilan tashqi munosabatlaridan tashqari, ushbu mulk ishtirokchilarining oʻrtasida ichki munosabatlar ham mavjud boʻladi. Bunday shaxslar (sherik mulkdorlar) oʻrtasidagi ichki munosabatlarni tartibga solish zaruriyati umumiy mulk instituti deb ataluvchi, mulkdorlarning oʻzlariga tegishli umumiy mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish bilan bogʻliq vakolatlarini amalga oshirishda sherik mulkdorlarning irodasini muvofiqlashtirishga moʻljallangan huquqiy normalar tizimini yuzaga keltirdi.

Umumiy mulkning barcha turlariga taalluqli oʻziga xos xususiyatlar boʻyicha quyidagilarni qayd etish mumkin:

– birinchidan, u ikki yoki undan koʻproq shaxsga tegishli, ya’ni koʻp subyektlidir;

– ikkinchidan, uning predmetini umumiy toifaga kiruvchi muayyan bir mol-mulk tashkil etadi;

– uchinchidan, umumiy mulkchilikda sherik mulkdorlarning barcha uchinchi shaxslar bilan tashqi munosabatlaridan tashqari, ularning oʻrtasida ichki munosabatlar ham mavjud boʻladi.

Yuridik adabiyotda bir necha shaxsga tegishli mulkni belgilash uchun ayrim payt “jamoa mulki” singari atama ishlatiladi, bu esa huquqiy jihatdan uncha toʻgʻri emas, chunki “jamoa mulki” tushunchasida gap mulkni huquqiy subyekt yaxlitligini tashkil etuvchi biron jamoaga tegishli ekanligi toʻgʻrisida borishi faraz qilinadi. Vaholanki, koʻp subyektli mulk munosabatlarida gap mulkning yagona huquq subyektini tashkil etmaydigan bir necha shaxsga tegishli ekanligi xususida boradi. Buning ustiga ayrim hollarda jamoaviy deb yuridik shaxslarga tegishli mulk tushuniladi.

FKning 216-moddasi ikkinchi qismga muvofiq umumiy mulkning ikki xil: ulushli va birgalikdagi turlari farqlanadi. Har bir ishtirokchining ulushi belgilangan mulk ulushli boʻladi, demak-ki, ulushlar belgilanmagan mulk birgalikdagi hisoblanadi.

Qonun faqat qat’iy belgilangan hollardagina birgalikdagi mulk munosabatlari vujudga kelishiga yoʻl qoʻyadi. Sababi shuki, birgalikdagi mulk ishtirokchilari tomonidan vakolatlarni amalga oshirish juda oʻziga xos boʻlib, ular tomonidan FK va maxsus qonunchilik qoidalarining qoʻllanilishi ular oʻrtasidagi munosabatlarning yuqori darajada ishonchli deb faraz qilinadi. Aynan shuning uchun ham qonun, birgalikdagi mulkni ulushli mulkka aylanishiga ruxsat bersa ham, umumiy qoida boʻyicha buning teskarisiga yoʻl qoʻymaydi.

Qayd etish lozimki, birgalikdagi mulkda mol-mulkning umumiyligi ulushli mulkka nisbatan koʻproq darajada ifodalangan. Buni, birgalikdagi mulk ishtirokchilari (er-xotin, dehqon xoʻjaligi a’zolari va h. ) oʻrtasidagi munosabatlar ancha ishonchli va barqaror xususiyatga egaligi bilan tushuntirish mumkin. Ammo bu birgalikdagi mulkda umuman ulush yoʻqligini anglatmaydi. Bu masaladagi farq shundan iboratki, ulushli mulkdagi har bir ishtirokchining ulushi, odatda, avvaldan belgilangan, birgalikdagi mulkda esa ulush faqat umumiy mulk taqsimlanganda yoki ajratilganda, ya’ni birgalikdagi mulk munosabatlari tugatilgan paytda aniqlanadi. Bu holda ham ulushli, ham birgalikdagi (yuqorida koʻrsatilgan holatlarda) mulkdagi ulushlar, qonun yoki shartnomada oʻzgacha tartib belgilanmagan boʻlsa, teng deb faraz qilinadi.

Umumiy birgalikdagi mulk oʻz vazifasini oʻzgartirmagan holda taqsimlanishi mumkin boʻlmagan (boʻlinmaydigan ashyolar) yoki qonunga koʻra taqsimlanishi mumkin boʻlmagan mol-mulk ikki va undan ortiq shaxs mulkiga oʻtgan paytda vujudga keladi.

Mol-mulkka nisbatan umumiy mulkchilik, uning boʻlinmaydigan mol-mulkligidan, qonunga binoan boʻlinishi mumkin boʻlmagan mol-mulkligidan yoki boʻlinadigan mol-mulkligidan qat’i nazar vujudga kelishi mumkin. Basharti mol-mulk vazifasini oʻzgartirmagan holda taqsimlanishi yoki qonunga koʻra taqsimlanishi mumkin boʻlmasa, unga nisbatan umumiy mulkchilik mol-mulkka xos boʻlgan funkstional sifatlar yoxud uning huquqiy rejimi oqibatida paydo boʻladi. Mol-mulk boʻlinuvchi sirasiga kirsa, unga nisbatan umumiy mulkchilik faqatgina qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan holatlardagina vujudga keladi.

FK umumiy ulushli va umumiy birgalikdagi mulkni ta’rifiga ham, vujudga kelish asoslariga ham turlicha yondashadi. Umumiy ulushli mulkning vujudga kelish asoslari toʻla-toʻkis aniqlanmagan. U qonunda toʻgʻridan-toʻgʻri nazarda tutilgan holatlarda ham, tomonlarning kelishuvi, sudning qarorida nazarda tutilgan holatlarda ham, shuningdek, umumiy ulushli mulk paydo boʻlishiga sabab boʻladigan boshqa vaziyatlar ta’sirida ham vujudga kelishi mumkin.

Umumiy ulushli mulk ishtirokchilarining doirasi qonun bilan cheklanmagan. Ular mulkchilikning turli shakllarini turli birikmada ifodalashlari mumkin. Fuqarolar, fuqarolar va yuridik shaxslar oʻrtasida, yuridik shaxslar, ma’muriy-hududiy tuzilmalar, fuqarolar va hokazolar oʻrtasida umumiy ulushli mulkchilik boʻlishi mumkin. Jumladan, meros mol-mulkning qisman egasizlik holatida bir tomondan davlat mulkchiligi, ikkinchi tomondan esa fuqarolar va yuridik shaxslar mulkchiligi vujudga kelishi mumkin. Bu holda qonun mulkchilikning turli shakllarini ifodalovchi subyektlarning umumiy mulkchiligini majburiy toʻxtalishini talab etmaydi. Aksincha, umumiy ulushli mulkchilik faqat qonunda nazarda tutilgan holatlardagina vujudga kelishi mumkin, bunda qonun tomonidan uni ishtirokchilarining doirasi ham qat’iy belgilangan.

Oʻz navbatida, mol-mulkka nisbatan birgalikdagi mulkchilikning paydo boʻlishi faqat qonunda belgilangan hollardagina mumkin (er-xotinning, dehqon xoʻjaligi a’zolarining birgalikdagi mulki). Mol-mulkka birgalikdagi mulk huquqi birgalikdagi mulk ishtirokchilarining kelishuviga binoan, kelishuvga erishilmagan taqdirda esa, sudning qarori bilan ulushli mulkchilik huquqiga almashtirilishi mumkin. Bunda har bir mulkdorning mulk huquqidagi ulushi belgilanishi lozim.

Birgalikdagi mulk ishtirokchilari oʻrtasidagi yaqin aloqalari bilan ulushlidan ajralib turadi. Birgalikdagi mulk ishtirokchilari ulushga haqli emaslar. Shu sababli umumiy mulkning bunday shaklini ayrim payt ulushsiz deb ham atashadi. Birgalikdagi mulk ishtirokchilari oʻz huquqlarini uchinchi shaxslarga umumiy mulkchilik rejimini toʻxtatmasdan berishga haqli emaslar. Shunday qilib, birgalikdagi mulk ishtirokchilarining tarkibi tasarrufli bitimlar asosida oʻzgarishi mumkin emas. Birgalikdagi mulk ishtirokchilarining doirasi qonunda aniq belgilangan.

Birgalikdagi mulk ishtirokchisining tasarruf imkoniyatlari ulushli mulkka nisbatan sezilarli darajada cheklangan. U nafaqat oʻz huquqlarini boshqaning tasarrufiga oʻtkazishi, balki, boshqa ishtirokchilar bilan munosabatlarini ulushli mulk munosabatlariga oʻzgartirmasdan turib birgalikdagi mulk ajratilishini yoki taqsimlanishini ham talab qilishga haqli emas. Bunda birgalikdagi mulk ishtirokchilari kelishuv yoʻli bilan uni ulushli mulk sifatida qayta tuzishga, shakllantirishga haqli. Qayta tuzish toʻgʻrisida ham, ulushlarning miqdori toʻgʻrisida ham kelishuvga erishilmagan taqdirda qaror sud tomonidan qabul qilinadi.