9-mavzu: Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari huquqlarining kafolatlari, himoya qilish tizimi

9-mavzu:Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari huquqlarining kafolatlari, himoya qilish tizimi
1.Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari huquqlari.
2.Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari huquqlarining kafolatlari.
3.Tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari huquqlarining himoya qilish tizimi
Таянч сўзлар:Тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш тизимини ташкил этишнинг зарурати. Тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилишнинг ташкилий-ҳуқуқий тизими. Тадбиркорлик фаолиятини ҳуқуқий ҳимоя тизимини ҳуқуқий таъминлаш. Тадбиркорлик субъектларини назорат қилишда ҳуқуқий ҳимоя тизимининг амал қилишининг ўзига хос хусусиятлари.


Тадбиркорлик субъектларини ҳимоя қилиш тизимини ташкил этишнинг зарурияти

Тадбиркорлик мамлакатимиз иқтисодиётини ҳаракатга келтирувчи, уни ривожлантирувчи асосий куч ҳисобланади. Шу сабабли, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган масалалардан биридир. Ушбу сиёсатнинг моҳияти, уни амалга оширишнинг шакл ва воситалари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов томонидан ҳар томонлама асослаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 18 июлда бўлиб ўтган мажлисида Президентимизнинг сўзлаган маърузасида ҳам бу масалага асосий эътибор қаратилди. «Тадбиркорларнинг фаолиятини рағбатлантириш, қўллаб - қувватлаш, – деб таъкидлади юртбошимиз, – улар учун қулай ҳуқуқий ва иқтисодий шарт-шароит яратиб бериш масалалари барча даражадаги раҳбарларнинг, биринчи галда ҳудудий ҳокимлик ва бошқарув идораларининг доимий диққат марказида туриши керак. Ушбу маърузада юртбошимиз томонидан тадбир­корлар фаолиятини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини яратиш ва уни мустаҳкамлаш вазифаси қўйилди ва уни амалга ошириш йўллари кўрсатиб берилди.

Тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳимоя тизими кенг қамровлик асосида амалга оширилади. Ушбу тизим тадбиркорлик қўлланиладиган барча соҳаларда беистисно тарзда амалда бўлади.
Ҳуқуқий ҳимоя юксак даражада юридик таъминланган. Бошқача айтганда, ҳуқуқий ҳимоянинг усуллари, воситалари, шакллари, уни амалга ошириш жараёни қонун нормаларида батафсил тартибга солинган. Бу эса ҳуқуқий ҳимоянинг қонунийлигини таъминлайди.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳимоя тизими энг аввало тадбиркорларни фаоллигига таянади. Ҳар бир тадбиркорлик субъекти ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳар қандай бузилишлардан энг аввало ўзлари фаол ҳимоя қиладилар ва қонунда йўл қўйилган барча воситалардан (ўзини–ўзи ҳимоя, суд орқали ҳимояланиш, оператив таъсир усулларини қўллаш ва ш.к.) фойдаланишга ҳақли. Агар тадбиркор ўз бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни ўзи хохламаса (агар бунда учинчи шахслар ёки давлат манфатларига путур етказилган ёки тадбиркор ҳимояланиши лаёқатига эга бўлмаган ҳоллар мустасно) ҳеч ким унинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида талаб қўя олмайди. Қонунларда тадбиркорларни ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг юридик имкониятлари белгилаб қўйилади, бу имкониятдан фойдаланиш, уларни амалга ошириш тадбир­корнинг ўзига боғлиқ.
Тадбиркорларни ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизими ўзининг яққол ифодаланган ташкилий – ҳуқуқий тузилмаларига эга. Бу тузилмалар ичида адлия идоралари ўзига хос ўрин эгаллайди. Бу ҳолат фақат мамлакатимиз ҳуқуқ тизими учунгина хос ҳолатдир. Хорижий мамлакатларда ҳам тадбиркорларнинг ҳуқуқий ҳимоя механизми яратилган, бироқ алоҳида, махсус ваколатли ташкилий тузилмалар мавжуд эмас.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 23 августдаги ПҚ-1602-сон Қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги тўғрисида»ги Низомда тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишдаги ваколатлари белгиланган. Ушбу Қарорга кўра Адлия вазирлиги ўз ваколати доирасида:
- бозор ислоҳотларини чуқурлаштиришнинг норматив-ҳуқуқий базасини янада такомиллаштириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш, кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик субъектларининг, хорижий инвесторлар ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилинишини таъминлаш, бу соҳада бюрократик тўсиқ ва ғовларни яратишга йўл қўймаслик;
- шартномавий-ҳуқуқий интизомни мустаҳкамлаш, шартномаларни, энг аввало қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш соҳасида шартномаларни тузиш ва бажаришда хўжалик юритувчи субъектларга амалий ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш бўйича комплекс чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширади.
Адлия органлари текширишлар давомида тадбиркорларни қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари бузилган фактлари аниқланган ҳолларда судларга ва хўжалик судларига тегишли даъво аризалари билан чиқадилар ва айблардан етказилган моддий ва маънавий зарарни ундириш талабини қўядилар.
Англияда тадбиркорларни ҳимоя қилишнинг бир неча усуллари мавжуд. Бу усуллар тадбиркорларни давлат томонидан, нодавлат ташкилотлар ва ўз-ўзлари томонидан ҳимоя қилишни назарда тутади.¹
2005 йил 14 июнда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан ПФ-3619-сон «Тадбиркорлик субектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони қабул қилинди. Мазкур Фармон жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни ислоҳ қилиш ҳамда модернизациялаш, суд-ҳуқуқ тизимини янада эркинлаштириш, назорат органларининг тадбиркорлик субъектлари фаолиятига аралашувини камайтириш, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаш, тадбиркорлик фаолияти асоссиз чекланишига йўл қўймаслик, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддаси талабларига сўзсиз риоя этиш мақсадида қабул қилинган. Ушбу норматив ҳужжатда илк бор тадбиркорлик субъектларига нисбатан ҳуқуқий таъсир чораларини фақат суд орқали қўлланиш тартиби жорий этилди. 2005 йил 14 июнда Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 3619-сон «Тадбиркорлик субектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонларини таъкидлаш мумкин.
Тадбиркорлик ҳуқуқларини ҳимоя қилишниг муҳим ўзагини 2012 йил 2 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунни таъкидлаш лозим. Хусусан, ушбу Қонунда тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг устуворлиги (11-модда), тадбиркорлик фаолиятини субъектларининг кафолатлари (18-34-моддалар), тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш асослари (35-38-моддалар) белгилаб ўтилади.
Англияда тадбиркорларнинг ҳуқуқлари 1990 йилдаги Судлар ва ҳуқуқий хизмат ҳақидаги қонун ва 2007 йилдаги Ҳуқуқий ёрдам ҳақидаги қонун билан тартибга солинади.²