Tarix mantiqiga yangiсha qarash

Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilish
“Sivilizatsiya” atamasini bundan 2-3 yil oldin fransuz marifatparvarlari erkinlik, adolat huquqiy tuzum surgan fuqarolik jamiyatini belgilash uchun kiritilgan edi. Oradan qisqa vaqt o`tmay bu tushunchada turli talqin qilina boshlandi. Amerikalik antropolog L.Mordan va F. Engels sivilizatsiyani yovvoyilik va varvarlikdan keyin kirgan insoniyat jamiyatining taraqqiyoti sifatida belgiladilar. Bu bosqichda ijtimoiy tuzum tartibga solingani, sinflar, davlat xususiy mulkni paydo bo`lishi bilan tavsiflanadi. O.Shpengler esa bu atamani salbiy ma’noda ishlatib, madaniy-tarixiy bazani so`nish bazasini tushundi. A.Toynbi lokal sivilizatsiyalarni turli xil madaniy-taixiy tuzumlar sifatida qarab, ularni evolyutsiya tipidagi dinamik tuzilma deb qaradi. Olim Y.B.Yakovets bu atamani diniy va lokal sivilizatsiyalari tushunchalkarida beradi. Jahon sivilizatsiyasi-insoniyat tarixida ishlab chiqarishning texnologik va iqtisodiy usullari, siyosiy va ijtimoiy munosqabatlarning qurilishi, ma’naviy qayta ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi, insonning ko`nikma va manfaatlari, bilimlari, qobiliyatlari, ehtiyojlarining ma’lum darajasi bilan tavsiflanadigan bosqichdir; mohiyat jihatdan yuqori uzoq muddatli (ko`p asrli) tarixiy sikl to`g’risida so`z boradi. Jahon sivilizatsiyalarini almashinuvi insoniyatning o`zini rivojlanishi, tarixiy progressning olg’a harakatini ifodalaydi. Ba’zi tarixchilar “Jahon sivilizatsiyasi” tushunchasini o`zini huquqiligini inkor qiladilar. Insoniyat jamiyati o`zi bir xil emas, umumplanetar yondashuv asosida uning tarixini tushunish mumkin emas, yagona jahon sivilizatsiyasi konsepsiyasi taraqqiyorning ko`p variantligini inkor qiladi… Uning bayrog’i ostida yana unifikatsiya qilingan taraqqiyot g’oyasi taklif qilinadi” deydi L.I.Smennikova.
Bunday yondashuvni O.Shpengler, qandaydir ma’noda A.Toynbi ham ilgari surdilar. Shu bilan birga umumjahon tarixi inkor qilinadi: u local sivilizatsiyalar taraqqiyotining yopiq jarayonlarining konglameratiga aylanadi. Insoniyat taraqqiyoning yagona birlik sifatida umumtarixiy ritmlari doirasida ularning dinamikasining o`zaro ta’siri uloqtirib tashlanadi. Tarixni XX asr oxirida shunday tushunishni o`zi ajablanarli, qachonki yerning barcha xalqlarining tarixiy taqdirining umumiyligi yaqqol ko`rindi.
Lokal sivilizatsiyalar umumiy taqdir bilan bog`langan umumtarixiy progressning ritmida sinadiganva aks etadigan ba`zida uning epitsentrida, ba`zida undan uzoqlashadigan alohida mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, etyuslarning iqtisodiy-geografik, diniy, etnik, madaniy-tarixiy o`ziga xosliklarini ifodalaydi. Har bir lokal sivilizatsiya o`zining husnixati, jahon sivilizatsiyalari ritmi bilan u yoki bu darajada sinxron bo`lgan o`z ritmiga ega. A. Toynbi local sivilizatsiyalar to`g`risida o`zining (1934-1961 yillarda yozgan) “A study of History” (“Tarixni tushunish”-“Постыжение истории” rus tilida) asarida to`la tavsif beradi.