Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Tarkibiga Margdlon, Andijon, Qo‘qon, Namangan, 0‘sh uyezdlari va Pomir kirgan

Tarkibiga Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Jizzax va Xo'jand uyezdlari kirgan
Kaspiyorti viloyati (1881-1924) Markazi Ashxobod shahri
Tarkibiga Ashxobod, ICrasnovodsk, Mangdshloq, Marv va Tajan uyezdlari kirgan

Ill в 0‘ L I М
ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTONDAGI MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
13-§. TURiaSTON GENERAL-GUBERNATORLIGINING SIYOSIY-MA’MURIY BOSHQARUV TIZIMI
Boshqaruvning Bosib olingan hududlarda imperiya hukmronligini mustamlakachi- o‘rnatish, mustahkam o‘mashib olish, istilo qilin- lik tartiblari joylarni qoddan chiqarmaslik uchun, eng av-
valo, mustamlakachilar o‘zlariga mos boshqamv
tartiblarini ishlab chiqishi va uni odkada joriy qilishi kerak edi. Mus- tamlakachilik siyosatining to‘liq amalga oshirilishida boshqamv tartib­lari asosiy tayanch hisoblangan. Boshqamv tartiblari istilochilik yurish- lari bilan birga turli ko‘rinishlarda tashkil qilinib, tajriba-sinovlardan o‘tkazilgan holda o‘zgartirib borilgan.
Rossiya imperiyasining 0‘rta Osiyoda olib borgan bosqinchilik siyosa­tining davom ettirilishi natijasida mustamlakaga aylantirilgan hududlar kengayib borgan. Bosib olingan hududlarni boshqarish tartiblari va uning qanday bodishi kerakligi masalasi juda ko‘p hamda uzoq vaqt imperi­ya hukmron doiralarida turli soha vakillari ishtirokida muhokama qilin- gan. Ushbu masalani hal qilishda ehtiyotkorlik bilan uzoqni ko‘zlab ish ko‘rish, heeh nimada tavakkal qilmaslik tamoyiliga tayangan holda ish olib borilgan. Turkiston general-gubernatori S. M. Duxovskoy (1898- 1901): «Turkiston oTkasi boshqa oTkalarga nisbatan tarixiy oTmishi, etnografik xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida e’tibor berilishini talab qiladi», - degan edi.
Podsho hukumati Toshkentni bosib olgandan so‘ng, 1865-yil 6-avgustda Aleksandr II «Turkiston viloyatini idora qilish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom»ni tasdiqlaydi. Boshqamv harbiy zobitlar qoTiga oTadi. Ushbu nizomda boshqaruv tizimi «Harbiy-xalq boshqaruvi» nomi bilan gubernator qoTida harbiy va fuqarolik ishlari mujassamlashtirila- di. Viloyat boTimlarga boTinib, ularning boshliqlari bir vaqtning o‘zida harbiy komendant ham hisoblangan. BoTim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvehi mustamlakaehi hukumat vakillaridan tayinlana- digan boshqaruvehilar bo‘ysungan.
1908-1910-yillarda Turkiston o‘lkasini podsho topshirig‘i bilan taf- tish qilgan senator K. Palen ta’kidlaganidek, «odkada eng kiehik aha- miyatga ega bodgan boshqamv ham harbiy boshliqlar qodida» bodgan. Mahalliy aholi vakillariga boshqaruvning eng quyi bosqiehidagi lavo- zimlar berilgan. Bularga volost boshliqlari (mingboshilar), qishloq oqso- qollari, ovul boshliqlari, qozi, biy va ularning yordamehilari kirgan.
General-gubematorlik devoni katta vakolatlarga ega bodgan asosiy ijro- chi organ hisoblangan. Rossiya imperiyasidagi hech bir gubemada bunday katta vakolatga ega bodgan boshqamv organ! mavjud bodmagan. Turkiston odkasi ma’muriy-hududiy jihatdan viloyatlarga bodinib, ulami o‘z qodida fuqarolik va harbiy hokimiyatni birlashtirgan harbiy gubematorlar boshqar- gan. Viloyatlar uyezdlarga bodinib, ular harbiy zobitlar boshqamvida bodgan. Uyezdlar uchastkalarga, volostlarga, qishloq va ovullarga bodingan. Uchast- kalami uchastka pristavlari boshqargan. Rossiya imperiyasi 0‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish, uni mustahkam- lashni birinchi darajali vazifa hisoblagani uchun dastlab boshqamv sohasida katta o‘zgarishlami amalga oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida bodgan mahalliy aholi vakillaridan iborat quyi boshqamv organlari va soliq tizimi saqlab qolingan. Quyi boshqamvning saqlab qolinishiga asosiy sabab ma­halliy aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholi- ning an’anaviy turmush tarziga katta o‘zgartirishlar kiritish salbiy oqibatlami keltirib chiqarishi mumkin edi. Bundan tashqari yangi bosib olingan yer- larda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom etayotganligi, boshqamv tizimida faoliyat olib bomvchi odamlar bodmagani, odka sharoitini todiq bilmasliklari dastlabki vaqtda mahalliy aholi vakillarining quyi boshqamv- da ishtirok etishiga yod bergan. Quyi boshqamv tizimining saqlab qolinishi odka ma’muriyatiga imperiya manfaatlari uchun xizmat qiladigan, odkadagi sharoitlami yaxshi biladigan mahalliy aholi vakillaridan o‘zlariga eng
ishonchli bodgan kishilami topish muam- mosini ko‘ndalang qo‘yardi. Uni hal qilish- da imperiya hukumati Turkistondagi hukm- ronlikning dastlabki vaqtidayoq ishlab chi- qilgan saylov tizimi yordam berdi.
Uyezdlar volostlarga, volostlar od- roq aholi yashaydigan hududlarda qish- loqlarga, chorvador aholi yashaydigan
^ , . . hududlarda esa ovullarga bodindi. Bosh-